יום חמישי, דצמבר 30, 2004

שוין!

ווי כ´האָב זיך אויסגעדריקט אינעם דאַנקוואָרט פֿון מײַן דיסערטאַציע:

תּם ונשלם נכתּבֿ ונתתּם
שבֿח לאל בורא עולם.

מיט איין וואָרט: דאָס דיסערטאַציע־ביין אין האַלדז האָב איך שוין אַרויסגעשפּיגן.

וועגן ווײַטערדיקע אַקאַדעמישע מדרגות וואָס כ´פּרוּוו דערקלעטערן וועל איך אי"ה שרײַבן שפּעטער. דערווײַלע טו איך זיך אַ רו אָפּ.

יום שישי, דצמבר 24, 2004

ווי צו פֿאַרבעסערן דעם געזונט בײַ די חרדים

אין הײַנטיקן פֿאָרווערטס גייט מײַנער אַן אַרטיקל אויף דער טעמע.

כ´ווייס אַז ס´אָפּדרוקן פֿון זייער וועבזײַטל איז כּמעט ווי אוממעגלעך. וועל איך אי"ה שפּעטער אַ ביסל אַרויפֿגעבן אַ טעקסט־ווערסיע דאָ אויפֿן בלאָג.

גוט־שבת.

דערהײַנטיקונג: מע האָט אַזוי שיין געבעטן, וועל איך אַרויפֿלייגן דעם גאַנצן טעקסט. דער פֿאָרווערטס־נוסח איז בעסער רעדאַקטירט, און דאָ וועט מסתּמא זײַן אַ גאַנצע צרה מיט דער פֿאָרמאַטירונג, נאָר נאַט אײַך.

אגבֿ, אַ חבֿר מײַנער (כ´ווייס ניט צי ער וויל בלײַבן אַנאָנים) האָט געפּרוּווט פֿאַרקויפֿן די זאַך איינער פֿון די חסידישע צײַטשריפֿטן, נאָר מע האָט אָפּגעזאָגט: כ´שרײב צו פֿיל ווי אַ וועלטלעכער. כ´ווייס ניט צי דאָס איז אַ קאָמפּלימענט. אפֿשר גאָר אַ באַליידיקונג . . .

* * *

געגנטן אין ניו־יאָרק: די געזונטע און די ניט־געזונטע
און: ווי אַזוי פֿאַרבעסערט מען דעם געזונט בײַ די חרדישע ייִדישע געגנטן?

כאָטש אַ סך ניו־יאָרקער האָבן טענות צו מייאָר מײַקל בלומבערג, האַלט ער וואָרט – אַז ער זאָגט שוין צו, וועט ער דורכפֿירן. (צי מע וועט מסכּים זײַן מיט אים איז אַ צווייטער ענין.). דער געזונט־איניציאַטיוו זײַנער וואָס איז לעצטנס מקויים געוואָרן עפֿנט אויף אַ פֿענצטער אויף אַ ווייניק אַרומגערעדטן ענין: דער רעלאַטיווער געזונט פֿון ניו־יאָרקס געגנטן. דאָס הייסט, וועלכע טיילן שטאָט זײַנען די געזינטסטע, און וועלכע זײַנען די „קראַנקסטע“? אַז מע רעדט אַרום דעם געזונט פֿון חרדישע ייִדן, צי זײַנען זייערע געגנטן מער, צי ווייניקער, געזונט? און ווי אַזוי קענען פֿאַרבעסערן דעם מצבֿ סײַ רעב ישׂראל, סײַ כּלל ישׂראל?

די פּרטים האָט מען צונויפֿגעזאַמלט פֿון סטאַטיסטיק וועגן קראַנקייטן, שפּיטאָל־וויזיטן, און אַנדערע געזונט־גורמס אין דער שטאָטס פֿינף באָראָס. די ציפֿערן, וואָס מע קען באַקוקן אויפֿן וועבזײַטל פֿון ניו־יאָרקער געזונט־אָפּטייל, וואַרפֿן אַ ליכט אויף דער פֿאַרשיידנאַרטיקער שטאָט.

די געגנטן מיט דער העכסטער שטאַרביקייט(מאָרטאַליטי) אין נ"י

אַז מע גיט אַ קוק אויף דער אַלגעמיינער שטאַרביקייט, דאָס הייסט די אַלע סיבות וואָס מע שטאַרבט דערפֿון אין דער שטאָט, זײַנען די רעזולטאַטן ניט קיין גרויסער חידוש. יעדער ניו־יאָרקער ווייסט וווּ די אָרעמע געגנטן געפֿינען זיך: אין דרום־בראָנקס און אין האַרלעם. וואָס זײַנען די וויכטיקסע קראַנקייטן? האַרצקרענק, צוקער (דײַאַביטיס), ראַק (קאַנסער), מוח־אַטאַקעס (שלאַק), איידס, לונגען־אָנצינדונג און פֿלו זײַנען צווישן די פֿאַרשפּרייטסטע. ס´וואָלט אָבער געווען אַ טעות צו זאָגן, אַז די אָרעמסטע געגנטן „באַרימען“ זיך מיט דער העכסטער פּראָפּאָרציע פֿון די אַלע קראַנקייטן. עס זײַנען דאָ קרענקען וואָס געפֿינען זיך בדרך־כּלל בײַ די רײַכערע געגנטן (למשל, שלאַק און האַרצאַטאַקעס), און פֿאַראַן, ווידער, אויך אַזוינע וואָס געפֿינען זיך אָפֿטער בײַ די אָרעמעלײַט. די גענויע „קאָמבינאַציע“ קראַנקייטן העלפֿט באַשטימען די אַלגעמיינע שטאַרביקייט פֿון געגנט. „אָרעמע“ (און באַזונדערש שוואַרצע) געגנטן לײַדן על־פּי רובֿ פֿון איידס און צוקער, בשעת „רײַכערע“ געגנטן האָבן פּראָבלעמען מיט האַרצקרענק און שלאַק.

למשל, הײַברידזש, דער געגנט אין דרום־בראָנקס וואָס געפֿינט זיך בראָש פֿון דער רשימה (דאָס הייסט, אַז די שטאַרביקייט אין דעם געגנט איז דאָס גרעסטע) לײַדט פֿון דער גרעסטער מאָס ראַק (קאַנסער) פֿון די אַלע געגנטן, ווי אויך היפּשע פֿרעקווענצן לונגען־אָנצינדונגען, איידס, און צוקער.

וועלכע געגנטן געפֿינען זיך סאַמע אונטן אויף דער רשימה? דאָס זײַנען טיילן ניו־יאָרק וואָס מעגן זיך „באַרימען“ מיט אַ גרעסערער צאָל גבֿירים, אָדער גוט־אויסגעבילדעטע מענטשן: געגנטן אין מאַנהעטן און קווינס. דאָס הייסט, ניט די ראַיאָנען אַליין רופֿן אַרויס בעסער אָדער ערגער געזונט, נאָר די הכנסה, אָדער די פּערזענלעכע געוווינהייטן, פֿון זייערע אײַנוווינערס.

די ידיעות פֿון געזונט־דעפּאַרטמענט דעקן מער טעמעס ווי די טויט־סיבות אין די געגנטן. נאָר איידער מיר טרעטן צו צו די אַנדערע ענינים, שטעלט זיך גלײַך די פֿראַגע: וואָס איז מיט די חרדישע ייִדן? וווּ געפֿינען זיי זיך אויף די דאָזיקע רשימות, און ווי אַזוי וואָלטן זיי, און זייערע אָנפֿירערס (רביים, דאָקטוירים, אד"גל) זיי געהאָלפֿן „שטײַגן“?

דער ענטפֿער איז ניט קיין איבעריק גינציקער. באָראָ־פּאַרק, למשל, געפֿינט זיך אויפֿן 13טן אָרט צווישן 43 געגנטן. דאָס הייסט, אַז ער מעג זיך „באַרימען“ מיט איינער פֿון די העכסטע שטאַרביקייטן (מאָרטאַליטיס) צווישן זיי אַלע. וויליאַמסבורג שנײַדט אָפּ נאָך ערגער, אויפֿן זעקסטן אָרט פֿון דער רשימה (כאָטש דער גאַנצער געגנט הייסט, לויטן געזונט־דעפּאַרטמענט, „בושוויק ענד וויליאַמסבורג“, קען זײַן אַז מע רעכנט אויך אַרײַן אַ צאָל שוואַרצע אָרעמע־לײַט). וואָס פֿאַר אַ סיבה ליגט הינטער די הויכע שטאַרביקייט פֿון די חרדישע געגנטן?

אויף אַ תּשובֿה דאַרף מען קוקן אויף די אַנדערע סטאַטיסטיק, וואָס דער געזונט־דעפּאַרטמענט גיט אַרויס. געזונט האָט צו טאָן מיט אַ סך פֿאַקטאָרן (גורמים), נאָר בדרך־כּלל קען מען זאָגן אַז עס האָט צו טאָן מיט הכנסה (אָרעמקייט), דאָקטוירים (מעדיצינישע השגחה, העלט קייר בלעז) און דערציִונג. גאַנץ פּשוט קען מען זאָגן אַזוי: וואָס מער הכנסה, וואָס מער צוטריט צו דאָקטוירים – אָדער בכלל צו מעדיצינישע השגחה, למשל שפּיטעלער, געזונט־אַרבעטער, און דאָס גלײַכן –, וואָס מער בילדונג, אַלץ מער געזונט. לאָמיר געבן אַ קוק ווי אַזוי די חרדישע געגנטן פֿאַרגלײַכן זיך מיט די אַנדערע לויט די דאָזיקע בחינות, און מיר קענען אפֿשר פֿאַרשטיין ווי אַזוי צו מאַכן באָראָ־פּאַרק און וויליאַמסבורג העכער שטײַגן אין די געזונט־„רייטינגס“.

בושוויק־און־וויליאַמבסורג (ווי געזאָגט אויבן, ווערן די צוויי גערעכנט פֿאַר איין געגנט) שטייט בראָש פֿון דער רשימה געגנטן, וואָס האָבן די ווייניקטסע קאָנצענטראַציע דאָקטוירים. דאָס הייסט, אַז פֿאַרן דורכשניטלעכן אײַנוווינער פֿון וויליאַמסבורג איז שווערער ווי אין אַנדערע געגנטן שואל־עצה צו זײַן וועגן זײַן געזונט, און וועגן די שריט וואָס ער זאָל אָננעמען כּדי צו בלײַבן געזונט. (באָראָ־פּאַרק האָט ניט אַזאַ פּראָבלעם לויט דער סטאַטיסטיק.)

וואָס שײַך אָרעמקייט, זײַנען די ציפֿערן פֿאַר די צוויי געגנטן אויך נעגאַטיווע. צום בײַשפּיל, איז דער פּראָצענט אָרעמקייט אין בושוויק־און־וויליאַמסבורג – 38 פּראָמענט (דאָס הייסט, 38 פֿון יעדע 100 משפּחות לעבן אין אָרעמקייט), און אין באָראָ־פּאַרק: 25 פּראָצענט, דאָס הייסט איין פֿערטל. וויליאַמסבורג איז דער פֿערט אָרעמסטער געגנט אין שטאָט, און דער דרײַצנט אָרעמסטער. מע קען ניט וויסן אויף זיכער אַז אַזאַ אָרעמקייט איז די סיבה פֿאַר וואָס דער געזונט אין די חרדישע געגנטן איז ניט בעסער, נאָר די דאָזיקע פֿאַרבינדונג טאָר מען ניט פֿאַרקוקן, ווײַל געזונט־עקספּערטן האָבן אויפֿגעוויזן אין אַ צאָל שטודיעס, אַז די דאָזיקע פֿאַרבינדונג איז אַ שטאַרקע.

אַוודאי זײַנען אויך פֿאַראַן ליכטיקע זײַטן. שטאַרביקייט (מאָרטאַליטי) איז ניט דער איינציקער מאָס וואָס איז שײַך. למשל, די צאָל שפּיטאָליזירונגען (וויפֿל מאָל מע ווערט אַרײַנגעלאָזט אין שפּיטאָל) איז אַ רעלאַטיוו נידעריקער אין די געגנטן, סײַ צוליב אַלקאָהאָליזם, סײַ צוליב צוקער און האַרצקרענק. דאָס קען מיינען צוויי זאַכן: אָדער די מענטשן פֿון די געגנטן זײַנען ניט אַזוי קראַנק ווי עס ווײַזן די שטאַרביקייטן־ציפֿערן, אָדער זיי גייען בכלל ניט גענוג אָפֿט אין שפּיטאָל, ווײַל עס פֿעלט גענוג דאָקטוירים וואָס זאָלן זיי אַרײַנשרײַבן. נאָך אַ גוטע בשׂורה: די שטאַרביקייט בײַ עופֿעלעך (אינפֿאַנט מאָרטאַליטי) איז בדרך־כּלל ניט קיין הויכע אין די געגנטן.

פֿון דעם איצטיקן איבערבליק קומט אויס, אַז די חרדישע געגנטן וואָלטן געקענט טאָן בעסער לגבי זייער אייגן געזונט. וואָס טוט מען? אָט זײַנען אַ פּאָר עצות, וואָס זײַנען אַוודאי ניט תּורת־משה נאָר כּדאַי צו באַטראַכטן.

1. מע וואָלט געדאַרפֿט שואל־עצה זײַן בײַ די געזונט־עקספּערטן, צו פֿרעגן וואָס פֿאַר אַ געזונט־פּראָבלעמען שטייען אויבן־אָן פֿאַר די חרדישע געגנטן. עס לאָזט זיך מאָלן, אַז חרדישע ייִדן דאַרפֿן זיך זאָרגן דערעיקרשט וועגן די זעלבע קראַנקייטן וואָס זײַנען אַ פּראָבלעם בײַ אַנדערע גרופּעס אין אַמעריקע: ראַק (קאַנסער), האַרצקראַנקייטן, צוקער, אאַז"וו.

2. נאָר וואָס זשע דען? די עיקר־פּראָבלעם שטעקט ניט נאָר (מן־הסתּם) אין די קראַנקייטן וואָס די אײַנוווינער פֿון באָראָ־פּאַרק און וויליאַמסבורג לײַדן דערפֿון, נאָר אין די וועגן און שטעגן וואָס פֿירן פֿון פּאַציענט צו געזונט. דאָס הייסט, די קאָמוניקאַציע צווישן די קראַקנע און זייער מעדיצינישע רעסורסן, השגחה, עצות, אד"גל. דאָס הייסט, מע זאָל מאַכן גרינגער אַז חרדישע ייִדן זאָלן זיך קענען דערוויסן וועגן מעדיצינישע ידיעות וואָס זײַנען זיי שײַך.

3. דערפֿאַר ווילט זיך פֿאָרלייגן, אַז רביים, גבאייִם, און אַנדערע מנהיגים און עסקנים אין די גאָר פֿרומע קהילות זאָלן זיך רעגולער טרעפֿן מיט דאָקטוירים און אַנדערע געזונט־אַרבעטער, זיי זאָלן זיך דערוויסן וואָס זײַנען די וויכטיקסטע געזונט־ענינים וואָס זײַנען רעלעוואַנט פֿאַר די היגע ייִדן. דערנאָך, וואָלטן אַזעלכע מנהיגים זיך טרעפֿן מיט די קהילות כּדי זיי צו אינפֿאָרמירן וועגן די אָ ענינים. דאָס הייסט, אַז די רביים און גבאיים וואָלטן זיך געפּרוּווט אַדורכרעדן מיט די געזונט־אַרבעטער אויף זייער לשון, און דערנאָך ווײַטער איבערגעגעבן די ידיעות צו עמך – די ייִדן מיט וואָס מע האַנדלט טאָג־אײַן טאָג־אויס.

אָבער וואָס פֿאַר אַ געזונט־ידיעות, בפֿרט, וואָלט מען געדאַרפֿט מער פֿאַרשפּרייטן בײַם חרדישן עולם? ס´איז שווער צו וויסן ביז מע דערוויסט זיך וואָס עס זײַנען די ברענענקיסטע געזונט־פּראָבלעמען אין "ווילי" און ב"פּ. אין אַ קומעדיקן אַרטיקל וועלן מיר סך־הכּלען די פֿאָרשונג פֿון אַ וויסנשאַפֿטלער (סײַענטיסט) וואָס גיט זיך אָפּ מיטן געזונט פֿון חרדישע ייִדן פֿון איין זײַט און האַרלעם פֿון דער צווייטער, און ווי אַזוי מע קען דערקלערן די געזונט־אונטערשיידן צווישן זיי.

נאָר דערווײַלע קען מען זיך פֿאָרשטעלן אַז די עקספּערטן וואָלטן געזאָגט אָט וואָס:

1. מע דאַרף עסן פֿאַרשיידנאַרטיקע עסנוואַרג, אַלץ מיט אַ מאָס.
2. מע דאַרף זיך געניטן (עקסערסײַז) אויף אַ רעגולערן אופֿן.
3. מע דאַרף רעגולער גיין צום דאָקטער.
4. מע טאָר ניט מיינען אַז די אַזוי גערופֿענע „נאַטירלעכע“ רפֿואות און פּראָדוקטן, פֿון געווירצן און דאָס גלײַכן, וועלן זײַן אַ היילאַלץ קעגן ערנצטע געזונט־פּראָבלעמען.
5. מע טאָר ניט רייכערן. אויב מע רייכערט, מוז מען למען־השם אויפֿהערן לשם פּיקוח־נפֿש.
6. אויב מע האָט אַ משפּחה־געשיכטע פֿון אַ ראַק (קאַנסער), דאַרף מען אַדורכמאַכן זיפּונגען (סקרינינג) כּדי צו דערוויסן זיך אויב מע האָט אַ הויכע ריזיקע פֿון די קראַנקייטן.

בקיצור: מע מוז באַשטעטיקן וואָס ס´זײַנען די הויפּט־געזונט־פּראָבלעמען פֿאַר חרדישע ייִדן, פֿרעגן אַן עצה בײַ געזונט־עקספּערטן, און פֿאַרשפּרייטן די ידיעות בײַם עולם. אַזוי אַרום וועלן וו"בורג און ב"פּ באַווײַזן צו שטײַגן העכער אין די געזונט־רייטינגס.

יום שני, דצמבר 13, 2004

דער אייבערשטער שפּילט זיך מיט זײַנע באַשעפֿענישן, ניט קעגן זיי

אין דעם פּיקאַנטן זאָג חז"לס האָב איך זיך אָנגעשטויסן דורך אַזאַ מין וווּנדערלעכער תּורה־שפּיל: מע הייבט אָן מיט אַ קאַפּיטל תּהילים (אין דעם פֿאַל, ברכי־נפֿשי: אַ גוט־חודש אײַך, איידער כ´פֿאַרגעס) און מע גייט נאָך די לינקס (גיב אַ קליק אויפֿן פּסוק־נומער) צו זען וווּ עס גייט וועגן דעם די רייד אין ש"ס. נאָך אַ משל פֿון כּישוף־האינטערנעץ.

דאָס האָב איך געפֿונען דורך נאָך אַ באַדינונג, דורך וועלכער מע קען זען גרינג נאָכקוקן פּירוש רשי, די מצודות, און – גאַנץ קיל! – דעם וווּלגאַט, דאָס הייסט דעם תּרגום אויף לאַטײַניש. נאָר מע דאַרף געדענקען, אַז מע נומערירט די קאַפּיטלען אין יענעם תּרגום אַנדערש ווי אין תּנך. פֿאַר וואָס ווייס איך ניט. דאַרף מען נאָכקוקן קאַפּיטל 103 אויב מע וויל די איבערזעצונג פֿון אונדזער תּהילים קד.

כ´דאַרף אַרבעטן. מיטוואָך פֿאַרטיידיק איך אי"ה מײַן דיסערטאַציע. אויב איר ווייסט ניט וואָס דאָס איז, איז דאָס אַ ביג־דיל און כ´פֿיל זיך ווי כ´האָב אַ מיטאָג־באַשטעלונג מיטן מלאך־המוות.

יום חמישי, דצמבר 09, 2004

וואָס איז שעוויץ?

. . .און אַז ס´גייט שוין די רייד וועגן זמירות, גייט שעפּט גרויס רוחניות פֿון דעם דאָזיקן שטיקל מוזיק.

אַ פֿריילעכן און אַ ליכטיקן!

יום שני, דצמבר 06, 2004

אַ זמר

כ´האָב געזען אַליין, כ´האָב אַליין געזען
אַ קינד רעדט מיט אַ רבין כּדי דער רבי זאָל פֿאַרשטיין.
פֿאַרשרײַבט מען אירע ווערטער מיט חידוש און מיט ברען.
כ´האָב אַליין געזען.

כ´האָב געהערט מע זאָגט, מע זאָגט, כ´האָב געהערט,
מע רעדט שוין אײַן דעם חתן ס´איז בעסערס אים באַשערט.
און די מיידל נעמט ניט וויינען ביז זי זעט עס טאָגט –
כ´האָב געהערט מע זאָגט.

כ´בין געגאַנגען ווײַט, כ´בין געבליבן אין דער היים
נאָר קיינער מאַכט ניט פּליטה פֿון זײַן גורל און זײַן שם
סײַדן מע מאַכט שלום מיט די צײַטן און די לײַט.
אין דער היים געבליבן, און געגאַנגען ווײַט.

יום שבת, דצמבר 04, 2004

ייִדיש־לערערס בײַ די חסידים

גוט־וואָך. כ´האָף אַז אַלע אײַערע חלומות וועט מען פּותר זײַן צום גוטן.

אויב איינער פֿון אײַך קען אַ ייִדיש־לערער אין דער חסידישער/חרדישער קהילה, למשל איינער וואָס לערנט ייִדיש צו בעלי־תּשובֿה/תּימנער/ספֿרדים, זײַט אַזוי גוט און שטעלט זיך אין פֿאַרבינדונג מיט מיר. כ´וואָלט בײַ איר/אים געוואָלט פֿרעגן אַן עצה.

אַ דאַנק פֿאָרויס און אַ פֿריילעכן חנוכּה!

יום רביעי, דצמבר 01, 2004

אַחרי־האינדיק

דענווער ייִדן
דער דענווער־עירובֿ איז אַ רחבֿותדיקער, וואָס האָט היפּש פֿאַרגרינגערט אונדזער וויזיט אין דער היימשטאָט פֿון מײַן מאַמע און
באָבע. (מײַן מאַמע איז דאָרט געבוירן געוואָרן, איר מאַמע איז דאָרט געבוירן געוואָרן, איר מאַמע איז אויך געבוירן געוואָרן, און איר מאַמע האָט זיך דאָרט באַזעצט מיידלווײַז. איידער דענווער האָט אײַנגעזאַפּט אַ גרויסער ייִדישער באַפֿעלקערונג האָט מײַן באָבעס משפּחה געקענט כּמעט אַלע ייִדן אין דענווער. נאָר הײַנט – ווער רעדט שוין וועגן גרויסן צופֿלוס חסידים אין די לעצטע יאָרן – איז דענווער אויס שטעטל, שוין אַ כּרך.)

פֿרײַטיק צו נאַכטס נאָך דאַנקטאָג (טענקסגיווינג) בין איך געגאַנגען מיטן טאַטן אין דער שול־מיט־צוויי־נעמען. טרעפֿט זיך אַזאַ זאַך, איין צד הייסט גל־עד, די צווייטע – יגר שהדותא, אַרבעטן אויס די דאָנאָרס מיט גרויס מי אַ פּשרה, אַז דער נײַער בנין זאָל טראָגן מיט כּבֿוד און פּראַכט דעם נאָמען קאָנגרעגיישן גאַל־סאַהאַדוסאָ. און קינדער פֿרעגן תּמעוואַטע טאַטע־מאַמע ווער איז מיסטער סאַהאַדוסאָ געווען. אין דעם פֿאַל הייסט די שול „בית־מדרש־הגדול/בית־יוסף“, און ס´איז אַ גרויסע בית־כּנסת אין ק"ק דענווער. טאַטע־מאַמע האָבן חתונה געהאַט אין "בי־דזשיי“, נאָר דעמאָלט, ווען די דינאָסאַווערס האָבן נאָך אַלץ געשלאָנדערט אינעם אַל־קאָנטינענטאַלן ים און דער תּחש האָט גליקלעך געשוווּמען דערינען, איז עס געווען אַ „טראַדיציאָנעלע שול„. יענע יאָרן האָט דאָס געהייסן, אַז די שול איז פֿרום. זינט דעמאָלט איז „פֿרום“ געוואָרן אויס כּלל, מוז מען שוין זײַן היפּער־פֿרום. מוז יעדע „טראַדיציאָנעלע“ שול זיך טאָן אַ היפּשן קער אויף רעכטס צו בלײַבן אין דער שפּיל. ווערט די מחיצה וואָס העכער און דער קאַרלעבאַך־ווירוס נאָך שטאַרקער. ווען מיר האָבן דאָרט געדאַוונט, האָט מען אין מיטן דערינען (צווישן קבלת־שבת און מעריבֿ) זיך אויפֿגעהויבן און גענומען טאַנצן. מזל־טובֿ! וווּ זײַנען חתן־כּלה? ווײַזט זיך אָבער אַרויס, אַז כּמו חסידות איז די מאָדע בײַ די מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע שולן, ווײַל קיין זעבלסטזיכערקייט האָט מען ניט. מוז מען נאָכמאַכן די חסידיזירטע חרדים. דאָס אַלץ איז נאָך ערגער מיט אַ חזן וואָס בורטשעט ווי אַ צעקאַליעטשעטער אָלדסמאָביל מיט הונדערט פֿופֿציק טויזנט מײַל. אַז כ´האָב זיך אָפּגעזאָגט טאַנצן האָט דער רבֿ געזאָגט, „דעטס די רוטין!“ (אַזוי איז די רוטין!). גוואַלדיק.

שבת אין דער פֿרי זײַנען מיר געגאַנגען, צוזאַמען מיט דער מלכּה־פֿון־אַלע־וועגעלעך, אין דער רעקאָנסטרוקציאָניסטישער שול. מסתּמא זײַט ס´רובֿ פֿון אײַך קיין מאָל ניט געגאַנגען אין אַזאַ מין שול, וועל איך דערקלערן מיט וואָס מ´עסט דאָס. מענער און פֿרויען זיצן צוזאַמען, כאָטש אין די ליבעראַלע שולן איז דאָס ניט קיין עיקר (מע טוט דאָס אויך בײַ מײַן היימשול). מע דאַוונט טייל אויף לשון־קודש און טייל אויף ענגליש, און מע שפּילט צו אויפֿן גיטאַר. מע זינגט אַ סך צוזאַמען. מע לאַכט אָפֿט מאָל, עלעהיי מע זיצט אין אַ קלאַסצימער, וווּ איינער לערנט זיך בײַם צווייטן, איידער אין אַ מנין. ס´איז אַ גאַנץ פֿרײַנדלעך געפֿיל און זייער מאָדנע. כ´וואָלט געזאָגט גוייִש נאָר דער עולם איז דאָך געווען אַ ייִדישער. די הויפּט־אַטראַקציע, אַזוי צו זאָגן, פֿון די תּפֿילות איז געווען דער בציבורדיקער שמועס וועגן דער וואָכעדיקער סדרה. געווען אַזאַ מין סתּירה: קלאָר ווי דער טאָג, אַז די קהילה לעקט די פֿינגער פֿון די מיינונגען וואָס מע דריקט אויס, פֿון דעם געמיטלעכן שמועס, פֿון דער חבֿרשאַפֿט. נאָר נאָך קלערער איז געווען, אַז קיינער פֿון די בײַגעוועזענע קען ניט קיין וואָרט לשון־קודש און פֿאַרשטייט ניט אַז מע קען ניט אַרײַנטײַטשן אין דער פּרשה וואָס עס חשקט זיך. און, פֿאַרשטייט זיך, ווי בײַ אַ סך ליבעראַלע שולן, האָט מען געמאַכט קידוש אָן דעם „על כּן ברך“ און המוציא אומגעוואַשן.
כאָטש מײַן דענווער־וויזיט איז געווען מלא־הנאָה (זע דאָ פֿאַר אַן איבערבליק אויף גוייִש), בין איך אַוועק פֿון די צוויי שולן מיטן געפֿיל, שוין ווידער, אַז כ´געפֿין זיך ניט אַהין און ניט אַהער.

יום רביעי, נובמבר 24, 2004

אַ שמועס אָן־לײַן: קרית־יואל און זײַנע שכנים

דער טײַמס־הערעלד־רעקאָרד (דער טאָגבלאַט פֿון ק"י־געגנט) פֿירט הײַנט אַדורך אַן אינטערנעץ־שמועס אויף דער טעמע „קרית־יואל און זײַנע שכנים.“ אָט ווי מע שטעלט פֿאָר דעם מצבֿ:
קרית־יואל און זײַנע שכנים – הײַנט עלף אַ זייגער

שוין חדשים ווי עס אַנטוויקלט זיך אַ צוזאַמענשטויס צווישן קרית־יואל און די שכנותדיקע שטעטלעך איבער זײַנע פּלענער פֿאַר אַ 13-מײַליקן וואַסער־רער (פּײַפּלײַן), ווי אויך זײַן פּראָיעקט צו אַנעקסירן דעם אַרומיקן שטח לטובֿת זײַן באַפֿעלקערונג־צוּוווּקס. צום קאַמף איז צוגעשטאַנען די רעגירונג פֿון אָראַנדזש־קאָונטי מיט אַ לאָדעניש אין שטאַטישן העכסטן געריכט קעגן דעם אָפּשאַץ פֿון די עפֿעקטן אויף דער נאַטור־סבֿיבֿה (ענווײַראָנמענט). קרית־יואל, פֿון זײַן צד, האָט געסטראַשעט צו לאָדן זיך אין פֿעדעראַלן געריכט איבער דער כּלומרשטיקער דיסקרימינאַציע. דער פּײַפּלײַן, די אַנקעסירונג, די דיסקרימינאַציע – דער טײַמס־הערעלד־רעקאָרד פֿאַרבעט די לייענער צו פֿרעגן שאלות וועגן די און אַנדערע זײַטן פֿון דער אָנגייענדיקער סאַגע אין דרום־אָראַנזש־קאָונטי.

הערט זיך אונטער, אָדער באַטייליקט זיך אָפֿענערהייט, אָט דאָ.

יום שלישי, נובמבר 23, 2004

געזען און געהערט

קורצע מעשׂיות פֿון דער ייִדישער גאַס

1.

„וואָס איז די שײַכות?
דו הערסט ניט וואָס כ´וויל דיר זאָגן.
טראַכסט נאָר וועגן ווי רײַך ער איז.
טו העל מיט אים. אַ גוט מאָרגן.“

2.

„ווי גייט דײַן נאַכט־שיעור?“
„ניט שלעכט. און די קינדער?“
„ס´איז ממש אַ וווּנדער
דער אונטערשייד צווישן פֿינף און פֿיר.“

3.

„געזען אַ שפּאַניש מיידל אויף דער גאַס
און ס´ברענט מיר ממש אַ פֿײַער.
זאָל די גאַנצע וועלט מיר זײַן אין כּעס
נאָר אַ האַרץ דאַרף ניט קיין ראַיה.“

יום שישי, נובמבר 19, 2004

הי"ד

אַז עמצער ווייסט נאָך עפּעס וועגן דעם מאָרד, צי להבֿדיל וועגן דעם קרבן, לאָז וויסן.

יום שני, נובמבר 15, 2004

פּאָעזיע־וואַרשטאַט: תּכלית

לערנט זיך שוין שרײַבן ייִדישע לידער!

אָט זײַנען די פּרטים.

1. יעדע צוויי וואָכן וועלן מיר איבערלייענען און אַרומרעדן אַ ליד. די דיסקוסיע און דאָס ליד וועל איך אַרויסגעבן אויף מײַן בלאָג, און זיי וועלן זײַן אָפֿן פֿאַרן גאַנצן ציבור. דער עיקר פֿון דעם טריט איז צו פֿאַרשטיין דאָס ליד און קענען אויסדריקן די אייגענע מיינונג וועגן דעם.

2. באַלד דערנאָך וועל איך (מיט דער בליצפּאָסט, ד"ה נאָר צו די וואָס האָבן אַבאָנירט – זעט אונטן) צעשיקן די אויפֿגאַבע, ד"ה די היימאַרבעט פֿאַר די צוויי וואָכן.

3. דערנאָך וועלן די תּלמידים זיך טיילן מיט די לידער מיט דער בליצפּאָסט, און יעדער וועט האָבן אַ געלעגנהייט צו קאָמענטירן יענעמס ליד. לסוף וועל איך זיך טיילן מיט מײַן מיינונג און געבן אַ פּאָר עצות (כאָטש קיין פּוסק בין איך ניט, עצות האָב איך יאָ).

4. איך וויל מע זאָל שרײַבן לידער מיט געוויסע גרענעצן.

א. קיין גראַמען.

ב. קיין מישקול (מעטער, רעגולערער ריטעם)

ג. איך פֿאָדער ניט קיין „ייִדישיסטיש" לשון, נאָר איינס פֿאָדער איך יאָ – דאָס ליד זאָל זײַן אויף ייִדיש. און אויף די כּ"ב אותיות, ניט אויף קיין גלחות. אַז איר ווילט עצות ווי אַזוי צו שרײַבן מיט ייִדישע אותיות, בכּבֿוד־גדול.

ד. ניט מער ווי איין בלאַט פּאַפּיר.

5. מע דאַרף צאָלן 25 דאָלאַר פֿאַר 5 קלאַסן במשך 10 וואָכן.

6. צאָלן קען מען אַזוי:
גייט צום דאָזיקן וועבזײַט:
http://tinyurl.com/6gt8b
מע וועט בעטן אײַערע קרעדיט־קאַרטל־פּרטים. אַז איר ווילט בלײַבן אַנאָנים, אָדער איר ווילט ניט ניצן קיין פּייפּעל, שרײַבט מיר פּריוואַט.

7. אַז עס רופֿט זיך ניט אָפּ קיין פֿינף בעלנים, וועל איך ניט פֿירן דעם וואַרשטאַט.

כ´האָף צו הערן פֿון אײַך! שרײַבט מיר מיט קשיות.

יום שלישי, נובמבר 09, 2004

אונדזער קליינער פּאָעזיע־וואַרשטאַט: דאָס ערשטע ליד

אין די קומעדיקע טעג וועל איך אי"ה מודיע זײַן וועגן די פּרטים פֿאַר אונדזער קליינעם פּאָעזיע־וואַרשטאַט: ווי אַזוי מיר וועלן אַרומרעדן די לידער וואָס איר (די תּלמידים) שרײַבט אָן, ווי אַזוי איר וועט צאָלן שׂכר־לימוד, אאַז"וו. דערווײַלע וויל איך אײַך געבן אַ געלעגנהייט איבערצולייענען דאָס ערשטע ליד. כ´האָב בדעה, ווי געזאָגט, מיר זאָלן צוזאַמען לייענען און פּרוּוון פֿאַרשטיין איין ליד אַ וואָך.

בשעת איר לייענט אַ ליד דאַרפֿט איר האָבן אין זינען די דאָזיקע שאלות. מע קען האָבן אַ צוגאַנג וואָס איז מער־ווייניקער ווי פּרד"ס.

1. פּשט: צי פֿאַרשטיי איך די אַלע ווערטער? ווער רעדט אין דעם ליד (ווער איז דער נאַראַטאָר, ד"ה ווער „דערציילט„?) וואָס זײַנען די געשעענישן פֿון ליד? וואָס קומט פֿאָר בײַם אָנהייב? בײַם סוף?

וואָס איז דער פֿאָרעם פֿון ליד? זײַנען דאָ גראַמען? פֿאַר וואָס? פֿאַר וואָס ניט? צי איז דאָס ליד מער ווי מענטשלעך לשון (כּלשון אָדם), אָדער גיכער ווי־ניט־איז "געהויבן"?

2. רמז: וואָס איז אויסן דער פּאָעט מיט דעם ליד? וואָס פֿאַרשטייען מיר וועגן נאַראַטאָר/מחבר וואָס מיר האָבן ניט געוווּסט, איידער מיר האָבן איבערגעלייענט ס´ליד? וואָס פֿאַר אַ רמזים זײַנען אַרײַנגעפֿלאָכטן אין ליד, כּדי צו פֿאַרבינדן די שאַפֿונג צו אַנדערע (ספֿרי־קודש צי ספֿרי־חול)?

3. דרש: ווי אַזוי פֿאַרשטייען מיר (די לייענער) דאָס ליד? ד:"ה וואָס פֿאַר אַ אָפּקלאַנג שאַפֿט זיך בײַ אונדז פֿון איבערלייענען דאָס ליד? ס´רופֿט זיך אָפּ עפּעס אין אונדזע שׂכל? אין אונדזער לעבן? צי געפֿעלט אונדז דאָס ליד? פֿאַר וואָס (ניט)?

4. סוד (כ´האָב נאָך ניט קיין „סודיקע“ פֿראַגעס. כ´קלער נאָך אַלץ.

פֿאַרשרײַב אײַערע שאלות און תּשובֿות אין די קאָמענטאַרן.

* * *

ניו־יאָרק דורך ייִדישן געמיט
יהודה לייב טעלער

די גרויסשטאָטישע גאַסן
פֿײַערלעך פֿאַרגאַפֿט,
ווי שטיבער וואָס וואַרטן
אויף מאַנסבילשן
צוריקקער
פֿון יום־טובֿדיקן מעריבֿ.
ווינטן נאָגן
ווי חזנישער ציקל.
וואָלקן־קראַצערס פֿלאַקערן
ווי עבֿודה־זרהס
אַנטקעגן אַ זון
פֿון אויסגעשײַערט ייִדיש מעש.
פֿאַרנאַכטיקע פֿאָרכט
פֿאַלט אויף מיר
ווי אַ טלית
און כ´באַנעם דעם מיין פֿון מײַנע טעג
פֿירקאַנטיק קלאָר
ווי אונטערן יד
פֿון בעל־קורא.

יום שני, נובמבר 08, 2004

בריוו פֿון "מעלות" (המשך)

איך האָב פֿאַרלייגט מײַן תּשובֿה צו „מעלות“ס ערשטן בריוו. נאָר מער־ווייניקער האָב איך געמאַכט די דאָזיקע טענות: (א) ס´איז אַ פֿאַרשימלטער און פֿאַלשער סטערעאָטיפּ צו זאָגן אַז ייִדישיסטן זײַנען אַפּיקורסים, אָדער אַז פֿרומע ייִדישיסטן זײַנען ניטאָ. (ב) אין ערשטן בריוו האָט מען געטענהט, אַז חרדישע ייִדישקייט איז „אָריגינאַלע ייִדישקייט“. האָב איך באַמערקט, אַז ייִדישקייטן זײַנען פֿאַראַן פֿאַרשידן־מיניקע, אין אַלע תּקופֿות. וווּ זשע שטייט געשריבן, אַז סאַטמער איז דער איינציקער דרך־התּורה? (ג) כ´האָב זיך אויך געפֿילט באַעוולט, וואָס מע האָט באַשולדיקט ייִדישיסטן אין חורבן־אייראָפּע.

ווײַטער ברענג איך זייער צווייטן בריוו, וועט איר זען וואָס מעלות האָט צו זאָגן בתּשובֿה.

לכבוד מר. בערגער:
א דאנק פאר אייער בריוו. ס'איז אונז געווען אן אנגענעמע איבעראשונג צו הערן אז איר און רוב פון אייערע פריינד זענען שומרי מצוות. מיר זענען דאנקבאר פאר אייער אויפקלערונג און מיר האבן לויט דעם פארראכטן אונזער ערשטן בריוו.
בנוגע אונזער זאג "אריגינעלער אידישקייט", זענען מיר אפשר מחולק אויף אייך. די פראגע איז: וואס מיינט איר מיט "שומרי מצוות"? רעפארמער און קאנסערוואטיוון קענען זיך אויך באטיטלען אלס "שומרי מצוות". (זיי פארן אין טעמפל שבת, געבן "טשאריטי", זיצן שבעה...) אפילו מאדערן-ארטאדאקסן זענען נישט גאר נאנט צו אריגינעלער אידישקייט.
אבער אין אייער ענטפער צום "בליק" שילדערט איר זיך אלס "וועלטלעכע יידישיסטן" (ווי אויך "יידישיסטן פון אפיקורסישן סארט", אבער מיר זענען נישט זיכער צו דאס איז אייער הגדרה אדער דעם בליק'ס). "וועלטלעך", לויט וויינרייך'ס ווערטערבוך, איז "סעקולער", וואס מיינט "נישט רעליגיעז". דער רמב"ם, דער רמב"ן, דער ווילנער גאון, און אלע גדולים אשר מפיהם אנו חיים, זענען נישט געווען "וועלטלעך" אין דעם זין. זיי זענען געווען "חרדים לויט אונזער שטייגער" – נישט אז מיר האבן די חוצפה זיך צוצושטעלן צו זיי, נאר מיר שטרעבן צו גיין אין זייערע וועגן. און אז דער רמב"ם איז געווען א דאקטאר און דער ווילנער גאון א מתנגד? דאס מאכט קנאפ אויס. אן אריגינעלער איד מיינט איינער וואס פירט זיך לויט'ן שולחן ערוך אן פשרות – מעג ער זיין א ליטוואק, א ספרדי, א תימני, א שווארצער גר.
איי, פרעגט איר, ווער זאגט אז דאס הייסט אריגינעלער אידישקייט? אפשר איז אידישיזם, רעפארם, אדער קאנסערוואטיזם אויך אידישקייט? דאס איז אזוי ווי איינער זאל זאגן אז ביי אים איז דער מלך אויפ'ן שאך-ברעטל א פויערל און דער פויערל איז די מלכה. שפיל ווי אזוי דו ווילסט אבער רוף עס נישט שאך! די אריגינעלע תורה האט תרי"ג (613) מצוות (און רעדן אידיש איז, אגב, נישט איינע פון זיי, כאטש ס'איז א שטארקער גדר – ועשו סיג לתורה). אויב איינער וויל נישט היטן אלע פון זיי, קען ער עס נישט אנרופן אריגינעלער אידישקייט.
א קולטור פון ביכלעך וואס בריקעווען אין תורה ומצוות און טרייבן לצנות פון ערליכע אידן איז נישט קיין אידישער קולטור. דאס איז אן אנטי-אידישער קולטור. די תורה איז אונזער קולטור. קולטור אן תורה איז גארנישט. זעט נאר וואו די דייטשן זענען אנגעקומען מיט זייער קולטור. די תורה האט אונז געמאכט פאר א פאלק. יעדע זאך וואס איז קעגן תורה, ווי שיין און קינסטליך ס'זאל נאר זיין, איז אויטאמאטיש קעגן אידן. איר וואלט זיכער נישט אנגערופן די נאצי פראפאגאנדע "אידישער קולטור" ווייל זיי שרייבן א סך וועגן אידן און אידישקייט. "גדול המחטיאו יותר מהורגו". די נאציס ימ"ש האבן אונז שיער אומגעברענגט פיזיש און די אפיקורסישע שרייבערס (אינאיינעם מיט די ציוניסטן) האבן אונז שיער אומגעברענגט גייסטיג.
דאס ברענגט אונז צו אייער הארבסטער טענה. מיר האבן באשולדיגט די אידישיסטן אין חורבן פון אידישקייט אין אייראפע, נישט ח"ו אין חורבן אייראפע. דאס מיינען מיר די גיפטיגע משכילישע ביכלעך פול מיט שקרים און בלבולים וואס האבן אנגעפילט די ריינע מוחות פון אידישע קינדער מיט תאוות און אפיקורסות און אראפגעפירט טויזנטער פון אידישן וועג. מיר מיינען די נידערטרעכטיגע יום כיפור באלן און מיאוס'ע טעאטער שפילן. מיר מיינען די רשעות'דיגע יעווסעקעס וואס האבן געשלאסן ישיבות און חדרים און פארשיקט זייערע אייגענע עלטערן און רביים קיין סיביר.
צו דאס האט גורם געווען חורבן אייראפע איז שוין א השקפה'דיגע שאלה (אויף וואס א בליק אין דער תוכחה פון ספר דברים קען ווארפן א שטיקל ליכט), אבער נישט דאס האבן מיר געמיינט מיט אונזערע ווערטער אין "מאמע לשון" און אין אונזער בריוו. מיר האבן געמיינט דעם גייסטיגן חורבן, נישט דעם פיזישן.
דער הויפט גורם פון די מיספארשטענדענישן צווישן אונזער לאגער און אייערער איז וואס מיר זענען ביידע געבליבן שטעקן אין מזרח אייראפע פון די אנהויב 1900'ער יארן. די היינטיגע אידישיסטן זענען נישט די אנטירעליגיעזע רשעים, מומרים להכעיס און חוטאים ומחטיאים את הרבים וואס אונזערע אור-עלטערן געדענקען פון זייערע יארן; חרדישער אידישקייט איז ווייט כרחוק מזרח ממערב פונ'ם "שטירמער סטייל" קאריקאטור וואס די משכילישע שרייבערלעך האבן אויסגעמאלן אין זייערע ביכלעך. שוין צייט פאר אונז אלעמען פטור צו ווערן פון די פארשימלטע "סטיריאטייפס"!
אבער בנוגע אייער רוף זיך צו פאראייניגן, האבן מיר ערנסטע צווייפלענישן. מיט דעם איצטיגן בריוו-אויסטויש האבן מיר נישט קיין פראבלעם, אבער צו רעקאמענדירן "אחדות" צווישן דעם המון עם איז אן איינשטעלעניש. "א געשלאגענעם הונט זאל מען קיין שטעקן נישט ווייזן". כאטש דער היינטיגער אידישיזם איז פארהעלטניסמעסיג אומשעדליך, וואלטן מיר באטראכט אלס סכנה פאר אונזערע קינדער צו האבן שייכות מיט קינדער וואס קוקן טעלעוויזיע. ביי אייך וואלט (האפנטליך!) נישט געווען קיין גרויסער אומגליק ווען ביילע נחמה'לע זאל ווערן פרומער פון אייך, אבער ביי אונז, טאמער איין קינד גייט ח"ו אראפ א דרגה אין אידישקייט, איז עס א טראגעדיע. אפילו דערוואקסענע ביים אידיש-רעדנדיגן, חסידישן עולם זענען ס'רוב נישט געאייגנט דערצו, סיי פון אינטעלעקטואלן שטאנדפונקט, סיי פון נאטור און כאראקטער, סיי פון דערציאונג און געוואוינהייט, סיי פון שיטה און השקפה.
אויך פון אייער זייט איז מען לפע"ד נאכנישט גרייט אויף אזא פאראייניגונג. א ביישפיל: דער "ארבייטער רינג" ברענגט צומאל א "ווען" מיט אידישע ביכלעך צו פארקויפן אין וויליאמסבורג. זיי מיינען אפשר נישט קיין שלעכטס, אבער זיי וואלטן געמעגט וויסן נישט צו פאראומרייניגן אונזערע איידעלע, תמימות'דיגע בחורימ'לעך מיט שמוציגע ביכלעך.
אונזער עצה פאר אייך, די עצה פון א גוטן פריינד: לייגט אויף א וויילע דאס מאמע לשון אין א זייט, און דערנענטערט זיך צום ענגליש-רעדנדיגן ליטוויש-ישיבה'שן עולם. זיי זענען פון נאטור און דערציאונג אפענער און פריינדליכער ווי דער חסידישער עולם, און בכלל מער געאייגנט און געוואוינט צו האנדלען מיט אידן פון אנדערע שטרעמונגען. מאכט א באזוך אין איינעם פון די גרויסע ספרים געשעפטן אין בארא פארק וואו איר וועט טרעפן א שלל פון אויסגעצייכנטע ענגלישע ביכער אויף אלע טעמעס פון אידישקייט, אדער נעמט אנטייל אין אן "ערכים" סעמינאר, ספעציעל געצילט צו ענטפערן קשיות אויף תורה און אמונה פאר אינטעלעקטואלן וואס זענען אינטערעסירט אין אידישקייט. (אינפארמאציע וועט איר מסתמא טרעפן אויפ'ן אינטערנעט.) ווען איר וועט זיין גענוג באקאנט אין זייער לעבנסשטייגער, וואס איז כמעט נישט אנדערש פון אונזערן, וועלן מיר זיך קענען צונויפזעצן און "רעדן מאמע לשון".
ויעשו כולם אגודה אחת לעשות רצונך בלבב שלם!
הצלחה און כל טוב,
די רעדאקציע
נ. ב. איבריג צו זאגן, אייער חוב איז נמחל במחילה גמורה.
נ. ב. ב. אויב אנדערע חלקים פון אונזער בריוו זעען אייך אויס ווי הימל-שרייענדיגע עוולות, זייט אזוי גוט און פרעגט אונז איבער דערוועגן איידער איר שטעלט אריין אייער ענטפער אין אינטערנעט [טעל. און פאקס נומ.: 1831-352-845]. לויט אלע ווארשיינליכקייטן איז עס א מיספארשטענדעניש, און מיר ווילן נישט אז אונזער בריוו זאל חלילה ברענגען א חילול השם.
נאך א קליין באמערקונג: אין ארץ ישראל, וואו מ'רעדט א ליטווישער אידיש, זאגט מען "איד", "אינגל", נישט "ייד" אדער "יינגל".
נאך א קאפיטשקע געדולד: מיר כאפן זיך איצט אז איר האט מעגליך נישט ריכטיג פארשטאנען פארוואס אונזערע ליינער האבן נישט געוואלט הערן די מיינונג פון א מעדיציניש שטודירטן. דאס איז נישט צוליב רעליגיעזע טעמים (זיי גייען צו דאקטוירים אויך), נאר טאקע ווייל זיי גייען שוין צו מעדיצינישע דאקטוירים און ווילן אראפגיין פון מעדיצין, ווי די ערשטע ליינערין וואס האט אנגעהויבן דעם שטראם בריוו האט קלאר געשריבן. "היימישע עצות" האבן מיר געמיינט "באבסקע רפואות". (מיר רעדן איין שפראך אבער מיר לעבן אין צוויי וועלטן... א שאד, א שאד...) מיר האבן פארראכטן דעם בריוו אז אנדערע זאלן עס נישט שלעכט פארשטיין.

יום חמישי, נובמבר 04, 2004

אַ בריוו פֿון רעדאַקציע „מעלות“

איר האָט אפֿשר געלייענט דאָס שטיקל וואָס כ´האָב אָנגעשריבן וועגן זשורנאַל „מעלות“. כ´האָב זיך דערפֿרייט צו באַקומען אַ בריוו פֿון זיי, דווקא אַ לענגערן, מיט פּרטימדיקע טענות אויפֿן אינהאַלט פֿון מײַן אָפּשאַצונג. ווײַטער ברענג איך דעם בריוו. מיר פֿירן שוין אַ שטיקל בריוואויסבײַט (אויסטויש), וועל איך באַלד אי"ה געבן אויך מײַן ענטפֿער אויף דעם בריוו, און זייער צווייטער ענטפֿער (אוף!).
בס"ד
ר"ח חשון, תשס"ה

לכבוד מר. בערגער:
מיר האבן סוף זומער באקומען פון א פריינט א קאפיע פון אייער ארטיקל "מעלין בקודש" וואס איז דערשינען אויפ'ן אינטערנעט. כאטש מיר האבן געוואלט אויסגלעטן די מיספארשטענדענישן וואס פריער, איז אונז, צוליב דער אויסטערלישער יאגעניש צו ערזעצן די יום טוב און חול המועד טעג כדי צו ענדיגן אונזער זשורנאל באצייטנס, כמעט אוממעגליך געווען זיך צו אדרעסירן צו דעם ביז איצט.
קודם כל, א דאנק פאר'ן שילדערן די "מעלות" פאר אידישע אינטערנעט באנוצער, און פאר אייער אויפריכטיגער "התגלות" (full disclosure), וואס האט אונז, אגב, פארשאפט נישט ווייניג עגמת נפש. מיר וועלן דא אויפקלערן אייערע דריי פערזענליכע איבערלעבענישן פון אונזער שטאנדפונקט:

1. אייער ענטפער וועגן גיין אינמיטן שלאף איז געווען העכסט צופרידנשטעלנד און מיר האבן געווארט צו באקומען נאך אזעלכע
סארט פראגעס פון ליינער פאר אייך צו ענטפערן. אבער א לאנגע צייט דערנאך (אפשר א יאר-צוויי) זענען נישט געקומען קיין פראגעס אויף געזונטהייט. שפעטער האט זיך אנגעהויבן א שטראם פון פראגעס אויף פסיכאלאגישע פראבלעמען, אבער רוב האבן דוקא נישט געוואלט הערן די מיינונג פון א מעדיצינישן שטאנדפונקט, נאר נאטירליכע עצות און חיזוק פון מיטגעמאכטע, וואס מיר האבן באקומען לרוב פון אונזער צעוואקסענעם עולם ליינער. אויב מיר געדענקען ריכטיג, האבן מיר פאר א פאר יאר צוריק געהאט א געלעגנהייט זיך צו באנוצן מיט אייערע טאלענטן, אבער דעמאלט האבן מיר שוין געהאט פארלוירן דעם קשר מיט אייך און מיר האבן אפילו נישט געוואוסט צו איר וואוינט נאך אין ניו יארק.
על כל פנים, מיר האבן זיכער נישט געהאט קיין שום פערזענליכעס קעגן אייך, און אייער שטאפל אין פרומקייט האט נישט קיין
שום שייכות דערמיט. אן ארטיקל אויף השקפה אדער הלכה וואלטן מיר, פארשטייט זיך, נישט אנגענומען פון אייך (פונקט ווי איר וואלט מסתמא נישט אנגענומען פון אונז), אבער מיט א מעדיצינישן ארטיקל האבן מיר נישט קיין שום פראבלעם מיט'ן מחבר, אויב ער איז נאר נישט אויסגעשפראכן אנטירעליגיעז.

2. מיר ווארטן נאך אלץ אויף דער פארטיגער קאפיע פונעם אינטערוויו אין פארווערטס. אויב איר האט עס נישט געהאלטן ביים
שיקן, וואלטן מיר דאנקבאר געווען ווען איר זענט אונז מודיע פון פאראויס.
3. אונזער סיסטעם פון אבאנאמענט איז אנדערש ווי ביי וועלטליכע זשורנאלן, ווייל מיר דינען גאר אן אנדער סארט ציבור. אונזער עולם איז פארנומען מיט גרויסע געזינדלעך בלע"ה, די פרנסה איז בצמצום, און אפטמאל קומט מען פשוט נישט אן ארויסצושיקן דעם טשעק באצייטנס. רוב פון אונזערע אבאנאנטן זענען געשוואוירענע ליינער וואס ווילן נישט פארפאסן קיין איין נומער, און זענען דאנקבאר אז מיר שיקן זיי ווייטער דעם זשורנאל כאטש זיי האבן נאכנישט באנייט זייער אבאנאמענט. אייער פאל איז דער ערשטער וואס האט געשאפן אומאנגענעמליכקייטן. באלד נאכ'ן ליינען אייער ארטיקל, האבן מיר געהייסן אונזער סעקרעטארין מודיע זיין פאר יעדן נייעם אבאנאנט פון פאראויס אז די "מעלות" וועט ארויסגעשיקט ווערן צו אים – און ער וועט דארפן באצאלן דערפאר – ביז ער שטעלט אפ זיין אבאנאמענט. ביטע זייט אונז מודיע וויפיל נומערן איר האט באקומען אומגעבעטן און מיר וועלן אייך בל"נ צוריקשיקן דאס געלט.
וואס שייך דער שילדערונג פון "מעלות" גופא, האבן מיר עטליכע באמערקונגען.
1. די תורה ארטיקלען פון הרב ב. הלוי ווערן אויסדריקליך נישט געשריבן כלפי חוץ. כאטש זיי זענען נישט פון העכסטן סטאנדארט פון שרייבערישן שטאנדפונקט, געבן זיי פאר אונזער אויסגאבע אן אינהאלט און סובסטאנץ. א אידישע אויסגאבע אן א תורה ארטיקל וואלט ביי אונז באטראכט געווארן ווי א צייטונג אן נייעס. די ארטיקלען זענען פון די פאפולערסטע ביי אונזערע מענער ליינער, און ס'איז אונז א כבוד און שטאלץ צו הערן פון א סך תלמידי חכמים אז זיי ליינען עס מיט הנאה.
2. אייערע קאטעגאריזאציע "צדיקים פון יחוס סאטמאר" איז אונז אומפארשטענדליך. מיר שרייבן כסדר פון צדיקים און ערליכע אידן פון אלע קרייזן – חסידים, מתנגדים, ספרדים, בעלז, סקווער, פאפא, באבוב, ליובאוויטש, א. א. וו.
3. אייער אויסצוג פון אונזער רובריק "בית נאמן" האט געקענט שאפן א זייער נעגאטיוון – און פאלשן – איינדרוק פון מענער שאוויניזם און פאראורטייל פון אונזער זייט. מיר וואלטן געראטן אייערע ליינער צו ליינען אונזער גאנצן ענטפער פאר "א יידענע וואס שרייבט אריין מיט הארבע טענות קעגן איר מאן וואס רק ער קריטיקירט איר בעל-ביתישקייט" (אייר תשס"א), וואו מיר זענען איר מחזק אז זי זאל זיך שטעלן אויף אירע רעכטן און געבן דעם מאן אן אולטימאטום איר אויפצוהערן קריטיקירן אדער הערט זי אויף צו ארבעטן. די ווערטער "והוא ימשל בך" געפינען זיך אינגאנצן נישט אין דעם ארטיקל. אויב מיר האבן עס אמאל גענוצט אין אן ענליכן זין איז עס נישט געווען אלס אן ענטפער פאר דער פרוי, נאר אלס אן אויפקלערונג פארוואס דער מאן קריטיקירט איר.
4. וועגן שידוכים האבן מיר שוין א סך געשריבן, און צוריקגעהערט א סך פאזיטיווע גרוסן.
5. מיר האבן באשולדיגט די אידישיסטן אין דעם חורבן פון אידישקייט (ד. ה. שמירת תורה ומצוות) אין מזרח אייראפע, וואס איז, פארשטייט זיך, נישט געקומען פון ליבשאפט צו אידיש, נאר פון שנאה צו אידישקייט. ביטע נעמט עס נישט אן ווי א פערזענליכע באליידיגונג. די היינטיגע אידישיסטן ווערן דורך אונז באטראכט אלס אומשולדיגע "תינוקות שנשבו" וואס האבן קיינמאל נישט פארזוכט דעם טעם פון אריגינעלער אידישקייט. א באזוך אין ברוקלין יעדן פורים און א שטיקל שייכות מיט'ן אפפאל פונ'ם חסידישן עולם איז – פונקט ווי אונזער מאמע לשון, ווי טייער און הייליג ס'זאל נאר זיין – א קנאפער ערזאץ פאר לימוד התורה, שמחה של מצוה, און א דערציאונג אין א תורה'דיגע שטוב. אדרבה, קומט אמאל אויף א שבת אין מאנסי, און איר וועט זען פארוואס מיר האבן היינט אזויפיל טויזנטער בעלי תשובה.
6. רוב פון אונזערע ליינער ווייסן קוים צו זאגן פון אידישיסטן, און כמעט קיינער פון זיי ווייסט נישט אז אידישיסטן עקזיסטירן נאך היינט. מיר האבן זיך בכלל נישט וואס צו פארענטפערן פאר אונזער גוטן אידיש. רובא דרובא האבן שטארק הנאה דערפון, און פון ווען מיר האבן דערקלערט דעם ענין פון אונזער שטאנדפונקט אין די ערשטע יארן פון "מעלות", האבן מיר מער נישט געהערט קיין ווארט קריטיק דערויף. אדרבה, טייל האבן "אידישיסטישע" טענות, פארוואס מיר נעמען צומאל אריין ענגלישע ווערטער.
דוכט זיך אז קיינעם פון אונזער לאגער וואלט נישט איינגעפאלן אז חסידישע אידן דארפן זיך גיין לערנען אידיש ביי אנדערע. אידיש איז ביי אונז א לעבעדיגע שפראך וואס האלט זיך אין איין טוישן, נישט א שטייפע, אפגעטריקנטע שפראך פון מזרח אייראפע, צירקע 1945. דער "יידיש" פון ייוו"א קלינגט אונז פרעמד און אומבאלומפערט (אויסער א טוץ אנדערע טענות – לינגוויסטישע, נישט רעליגיעזע – וואס וועלן אפשר בקרוב ארומגערעדט ווערן אין אונזער רובריק "מאמע לשון"), און פאר אונזערע ליינער וואלט עס געווען כמעט אומפארשטענדליך.
אידיש – א רייכער, שיינער, ריכטיגער אידיש – איז אונזער מאמע לשון. מיר זענען געהאדעוועט געווארן אויף די שריפטן פון די בעסטע ארטאדאקסישע שרייבער פון אייראפע און ארץ ישראל, ווי בער סאקאלאוו, אלתר שנור, און א. זעירא. ענגליש איז אונזער צווייטע שפראך. מיר האבן דעריבער קנאפ נוצן פון אידיש-ענגליש ווערטערביכער. רוב ווערטער פאר "בארייכער דיין ווערטער אוצר" קלייבן מיר אויס פון אונזערע אייגענע ארטיקלען, באנוצנדיג זיך צומאל מיט ענגלישע און דייטשע ווערטערביכער צו דערקלערן זייער באדייט און מקור.

דערפאר וואס מיר ווילן שטארק פארמיידן א פארבינדונג מיט'ן אינטערנעט, וואלטן מיר אייך זייער דאנקבאר געווען אויב איר
קענט דאס אלעס – אדער כאטש א טייל דערפון – איבערגעבן פאר אייערע ליינער. אויב מעגליך, ביטע שיקט אונז אריין א קאפיע פון אייער ארטיקל דערוועגן.
א דאנק פאראויס און א סך נחת פון ביילע נחמה!די רעדאקציע

יום שלישי, נובמבר 02, 2004

הנעור בלילה

אוי, דאָס וואַרטעניש.

כ´בין ניט קיין מומחה אין הילכות וואַלן־נבֿיאות, קען איך זאָגן וואָס איך וויל. לפֿי עניות דעתּי (און לויט די אויספֿרעגן וואָס רינען אַרויס אין דער עפֿנטלעכקייט) דאַכט זיך אַז קערי וועט געווינען אָהײַאָ, און בוש – פֿלאָרידע. אין דעם פֿאַל וועט די מעשׂה זײַן נאָך אַ לענגערע און אַ פֿאַרוויקלטערע ווי מע האָט געמיינט.

אינטערעסאַנט וועט זײַן צו זען, צי זי פֿרומע ייִדן (די מאָדערן־אָרטאָדאָקסן) האָבן „מיטגעטראָגן“ פֿלאָרידע פֿאַר בושן.

לייענט דאָ ווײַטער. סטיי טיונד.

די פֿרוי שלאָפֿט, דאָס עופֿעלע אויך, און נאָר איך אַליין בלײַב אויף, הגליטשט באינטערנעץ יחידי. קיין שטיק געזונט וועט מיר דערפֿון ניט אויסקומען.

דערהײַנטיקונג [12:30 פֿאַר טאָג]: קער האַלט אין פֿאַרשפּילן (פֿאַרלירן) אָהײַאָ. טאָמער יאָ איז אים שוין אַראָפּ פֿון מאַרק.

דערהײַנטיקונג [1:15 פֿאַר טאָג]: אוי. שיט, שיט, שיט. סאַראַ ריס אין האַרצן. נאָר וואָס קען מען טאָן? אַז דאָס פֿאָלק וויל נאָך פֿיר יאָר, וועט מען אים געבן נאָך פֿיר יאָר.

ברוך דין אמת.

אַ פֿריילעכן וואַלטאָג

ווי איז געווען אײַער וועג צום קלפּי?

ווען כ´בין געקומען צום וואַלפּלאַץ אָפּצוגעבן מײַן שטים, איז געווען אַ לאַנגע ריי, אַן אַלגעמיינער אַטמאָספֿער פֿון בילבול־המוחות, און ניט־טויגיקע וואַל־אַרבעטער. איינער האָט געזאָגט, אַז אַזאַ ריי איז אויפֿגעקומען העט אין אָנהייב טאָג, זעקס אַ זייגער אד"פֿ.

שיקט מיר אײַערע איבערלעבענישן בײַם מקיים זײַן די מיצווה. און אויב כ´האָב כּוח און חשק, און איר האָט דעם באַגער, קען איך עפּעס פּאָסטן בשעת מ´איז מודיע די רעזולטאַטן.

אין אַן אינטערוויו אין פֿאָרווערטס האָט אַ חסיד געזאָגט, אַז די וואַלן גייען זיי קנאַפּ אָן. כ´האָף אַז מע זעט אײַן, וואָס פֿאַר אַ טעות דאָס איז.

יום רביעי, אוקטובר 27, 2004

אַ שטאָט אויף רעדער

מזל־טובֿ! דער ניו־יאָרקער סאָבוויי איז הײַנט געוואָרן הונדערט יאָר אַלט. אין נאָוועמבער, 2003, האָב איך עפּעס אָנגעשריבן וועגן מײַן באַליבסטן פֿאָר־מיטל.

יום שלישי, אוקטובר 26, 2004

אַ וועלט־שׂרפֿה

צינד אונטער די וועלט, וועסטו וויסן איר ווערט.
--פּאָל קיין (הײַנטצײַטיקער אַמעריקאַנער פּאָעט)

אַ פּײַנלעכע מחלוקת

מסתּמא איז דער שפּאַלט אין סאַטמער שוין גאָר אַ טיפֿער. נאָר ווי טיף פּינקטלעך? עס זײַנען דאָ למשל אַזוינע, וואָס

* עסן ניט פֿון „יענעמס“ שחיטה/טרינקען ניט „יענעמס“ יין?

* האַלטן אַז „יענע“ זײַנען פּסול לעדות?

* האָבן ניט חתונה (אָדער מאַכן ניט חתונה זייערע קינדער) מיט „יענע“?

כ´פֿרעג ניט חלילה ווײַל כ´האָב הנאָה פֿון דער גאַנצער מעשׂה. ס´איז אַ ריס אין האַרצן. נאָר כ´וויל מיטהאַלטן און דעם דאָזיקן ענין באַשרײַבט מען ניט אין די בלעטער.

יום שני, אוקטובר 25, 2004

שוין צײַט צו סדרן אונדזערע טענות

צי האָב איך לייענערס אין די „וואַקל־שטאַטן“, דאָס הייסט אין די שטאַטן, וואָס זײַנען מער־ווייניקער גלײַך צעטיילט צווישן קער־ און בוש־שטיצערס? (דאָס זײַנען אַריזאָנאַ, קאָלאָראַדאָ, פֿלאָרידע, האַוואַיִ, אײַאָווע, מיין, מינעסאָטע, מישיגען, מיסורי, נעוואַדע, ניו־העמפּשיר, ניו־דזשוירזי, ניו־מעקסיקע, אָהײַאָ, אָרעגען, פּענסילווייניע, וועסט־ווירדזשיניע און וויסקאָנסין.)

טאָמער יאָ, און איר האָט נאָך ניט באַשלאָסן פֿאַר וועמען איר גייט שטימען, לאָמיר אײַך פּרוּוון איבערצײַגן.

אויב איר ווילט מיך איבעררעדן צו בוש, איז מסתּמא אויך העכסטע צײַט. כאָטש ניו־יאָרק איז דורכויס דעמאָקראַטיש.)

יום חמישי, אוקטובר 21, 2004

אויף צו מאָרגנס

איבערגעקײַט די אַלטע ניגונים
איבער קאַלטע טעפּלעך קאַווע
זאָגט מען זיך ווידער די ליגונים*
אַז מע האָט באַזיגט די תּאווה.

מע ווייסט ניט באמת ווי אַזוי
נאָר עס וועקט אונדז אויף דער רבי
מיט אַ משל: פֿרימאָרגן־טוי
און נימשל: ס´תּמצית פֿון לעבן.

וואָס אין צווישן? כ´קען ניט זאָגן.
מיר דאַכט, אַ מזכּיר איז געווען.
נאָר אַז עס וועט שוין ווידער טאָגן,
מיטן טוי ווער ווייסט וואָס וועט געשען?

*ליגונים = ליגנס.

יום שני, אוקטובר 18, 2004

את מײַן אַדיקציע אַני מזכּיר היום

איך הייס שלום בערגער און איך בין אַדיקטירט צו די נײַעס וועגן די קומעדיקע וואַלן. כ´בין אַ יוצא־וניכנס בײַ די אַלע וועבזײַטן וואָס שאַצן אָפּ דעם רעזולטאַט פֿון עלעקטאָרן־קאַלעדזש לויט די הײַנטיקע אויספֿרעגן (פּאָלס, אַנקעטעס). כ´לייען די פּאָליטישע בלאָגס.

און עס שאַפֿט מיר קיין הנאָה ניט. פֿאַרקערט: יסורים און עגמת־נפֿש. כ´האַלט מיט (כ´לעב מיט) מיט די עליות און ירידות פֿון מײַן קאַנדידאַט אין די אַנקעטעס און די רייטינגס. (ווער איז מײַן קאַנדידאַט? אַז איר פֿרעגט שוין, האָט איר ביז אַהער ניט געלייענט מיט קאָפּ.)

כ´קען קוים דערוואַרטן, ס´זאָל שוין נעמען אַ סוף. זאָל אַפֿילו זײַן דער „ניט־ריכטיקער“ רעזולטאַט, אַבי אַ סוף.

(און דערפֿאַר, פּאָעזיע־חסידים, האָב איך דערווײַלע אָפּגעלייגט מײַן קלאַס ביז דער ערשטער וואָך נאָוועמבער. כ´קען פּשוט ניט.)

אוי, איז דאָס ביטול־תּורה, ביטול־עסק, און ביטול־שׂכל.

*

אַגבֿ, אויב איר ווילט וויסן ווען כ´שרײַב אָן עפּעס נײַעס, קענט איר אַבאָנירן אויף מײַן גוגל־גרופּע.

יום חמישי, אוקטובר 14, 2004

ראַבײַס און „רעגיולער גײַס“

נעכטן בין איך געפֿאָרן אין ניו־הייוון זיך צוצוהערן צו אַ פּאַנעל פֿון די אָנפֿירערס פֿון די פֿיר הויפּט־באַוועגונגען בײַ אַמעריקאַנער ייִדן: יוסף בלאַו פֿון ישיבֿה־אוניווערסיטעט (אויפֿן אמת קיין אָנפֿירער, פּשוט אַ ראָש־ישיבֿה), איתמר שאָרש פֿון ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר, דוד עלענסאָן פֿון היברו־יוניאָן־קאַלעדזש, און דן ערנקראַנץ פֿון רעקראָנסטורקציאָניסטישן ראַבניער־קאַלעדזש. כאָטש מע האָט געזאָלט רעדן אויף דער טעמע „דער מאָרגן פֿון אַמעריקאַנער ייִדנטום“, האָט מען פֿאָרגעלייגט ווייניק נײַע געדאַנקען, בלויז איבערגעקײַט די געשיכטע פֿון אַמעריקאַנער קיבוץ און געלויבט אין הימל אַרײַן די אויפֿטוען פֿון זייער אייגענע מוסדות.

היפּש אינטערעסאַטנער, כאָטש גוייִשער, זײַנען געווען די מענטשן וואָס כ´האָב געטראָפֿן אַהינ־ און צוריקוועגס. דער טאַקסי־שאָפֿער שטאַמט פֿון קאָלאָמביע און איז שוין נײַן יאָר אין אַמעריקע. כּדי צו פֿאַרפֿירן אַ שמועס האָב איך אַ פֿרעג געטאָן, צי ער האָט בדעה צו קוקן די בוש־קערי־דעבאַטע. (מיר האָבן גערעדט אויף שפּאַניש.) פּלוצעם האָט ער זיך צעפֿלאַקערט און געהאַלטן אַ לאַנגע דרשה וועגן אַבו־גרייב, זיך אָנגערופֿן, „איך וועל ניט קוקן די דעבאַטע ווײַל כ´וויל ניט הערן קיין וואָרט וואָס קומט אַרויס פֿון מויל בײַ יענעם חבֿרה־מאַן [בוש]." ס´האָט מיך דערמאָנט, אַז אַבו־גרייב איז שוין לאַנג אַראָפּ פֿון סדר־היום אין דעם וואַלן־סעזאָן, ווי קיין מאָל גאָרניט. ס´איז אויך געווען טיף רירנדיק צו הערן ווי ער זאָגט: „איך שטאַם פֿון קאָלאָמביע, און כ´ווייס פֿון אומיושרדיקע און אומבכּבֿודיקע מלחמות, און דאָס איז אַן אומיושרדיקע און אומבכּבֿודיקע." (זײַט וויסן דאָ גייט ניט די רייד וועגן מײַן פּערזענלעכן פּאָליטישן צוגאַנג, פּשוט אין דער עמאָציע און אויפֿגערעגטקייט פֿון דעם פּראָסטן חי־וקיים, וואָס כ´האָב צופֿעליק געטראָפֿן אויפֿן וועג אויפֿן סימפּאָזיום.)

דער פּאַנעל האָט זיך געצויגן ביז שפּעט אין דער נאַכט, ווײַל ייִדן (און עסקנים בפֿרט) האָבן ליב צו פֿאַררעדן זיך. אויף דער באַן צוריקוועגס אין ניו־יאָרק, אַרום איינס אַ זייגער, האָב איך געטראָפֿן אַ צווייטן שפּאַניש־רעדער, דאָס מאָל אַ גראָבלעכע פֿרוי מיט איר זון. זי האָט מיר אַ פֿרעג געטאָן, ווי אַזוי זי קען קומען אין צפֿון־קעראָלײַנע [!] האָב איך איר פֿירגעלייגט, אַז זי קען נעמען אַ בוס. כ´האָף אַז זיי געפֿינען זיך שוין אויפֿן וועג אַהין. שטעלט זיך פֿאָר: אַ פֿרוי מיט איר זון פֿאָרן טויזנטער מײַל ווען גאָט שלאָפֿט נאָך, אָן קיין וואָרט ענגליש, און אויף יענער פֿרויס פּנים איז ניט געווען קיין סימן נערוועזקייט אָדער פּאַניק, פּשוט אַזאַ בטחון אַז אַלץ וועט זיך אויספּרעסן . . .

דאָס זײַנען ניט געווען קיין איבערקערנדיקע באַקאַנטשאַפֿטן, נאָר ס´איז געווען אַ חידוש וויפֿל מער אינטערעס ס´האָט מיר פֿאַרשאַפֿן צו שמועסן מיט פּשוטע גוייִם איידער זיך צוצוהערן צו פּלוידערזאַק־בעל־דרשנים.

יום שלישי, אוקטובר 05, 2004

עס גייט אָן דעם כּבֿיכול פֿאַר וועמען מע שטימט?

אַ דיאַלאָג
[כ´האָב דאָס צו ערשט אַרויסגעגעבן אויף מײַן ענגליש־בלאָג, און אַבֿישי האָט געבעטן כ´זאָל עס איבערזעצן אויף מאַמע־לשון. ס´איז באַזונדערש פּאַסיק ערבֿ די ערשטע וויצע־פּרעזידענט־דעבאַטע און די צווייטע פּרעזידענט־דעבאַטע, כאָטש יענע קומט פֿאָר יום־טובֿ.]
מענטש 1: אַוודאי ניט!
מענטש 2: מיינסט אפֿשר, אַז דער אייבערשטער איז אַזאַ קאַלטער מלאך, ס´זאָל אים גאָר ניט אָנגיין פֿאַר וועמען מע שטימט?
אַזאַ גאָט וואָלט געווען אַן אָפּגעפֿרעמדטער, אַ פֿאַרטראַכטער, ניט שײַך אונדזער טאָג־טעגלעך לעבן!
מ1: אפֿשר גייט אים יאָ אָן, נאָר ער הייסט אונדז אַוודאי ניט פֿאַר וועמען צו שטימען.
מ2: אַוודאי הייסט אונדז דער אייבערשטער פֿאַר וועמען מיר זאָלן שטימען, נאָר ניט בפֿירוש. די נבֿואה איז כּידוע הײַנט צו טאָג מער ניט אַקטיוו, נאָר פֿאַראַן נאָך אַ סך אַנדערע אופֿנים זיך צו פֿאַרבינדן מיטן אייבערשטן: פֿון שׂכלדיקע באַטראַכטונגען ביז הלכהשע דיסקוסיעס און מאָראַלישע אינספּיראַציע.
מ1: דאָס הייסט, אַז איר פֿאַרגלײַכט אײַערע פּאָליטישע באַשלוסן מיט רצון השם? זאָג כאָטש להבֿדיל!
מ2: ניט איך פֿאַרגלײַך די צוויי – כ´זאָג נאָר אַז דער פּראָצעס פֿון מאַכן אַ פּאָליטישן באַשלוס, פֿאַר אַ רעליגיעזן ייִד, ווערט געטריבן פֿון די זעלבע שטרעבונגען און צוגאַנגען וואָס זײַנען משפּיע אויף אונדזער באַציִונג מיטן אייבערשטן.
מ1: האַ?
מ2: גיט אַ טראַכט. אויב דו ביסט אַ מאמין בשם, און דו ווילסט אַדורכפֿירן דעם „מה הוא, אַף אַתּה“, קען מען דאָך ניט אַלע מאָל זײַן זיכער אַז מע טוט וואָס דער אייבערשטער וויל, איבער צוויי סיבות: אַלף, ווײַל ס´איז שווער צו זאָגן אַז גאָט האָט פֿאַרלאַנגען בכלל (דאָס איז דאָך אַ טבֿע בײַ מענטשן, לאַוו־דווקא בײַ השם־יתברך), און בית, ווײַל אַפֿילו מע נעמט אָן אַז גאָט האָט פֿאַרלאַנגען, ווערט ניט געדרונגען אַז אַ בשׂר־ודם קען אַפֿילו אויספֿירן זיי אויף אַ לפֿי־ערכדיקן אופֿן.
מ1: וואָס איז אָבער די שײַכות מיטן שטימען?
מ2: גאַנץ פּשוט – ס´איז ניט שווער זיך פֿאָרצושטעלן, אַז דעם אייבערשטן וואָלט ליבער געווען איין קאַנדידאַט אַנשטאָט אַ צווייטן. אַפֿילו אָבער דאָס לייגט זיך אויפֿן שׂכל, איז אפֿשר ניט משמעות אַז גאָט פֿירט טאַקע אַזוי אויס די געשיכטע. (קען זײַן, למשל, אַז ער איז יאָ שטאַרק אַײַנגעטאָן אין דער היסטאָריע פֿון דער וועלט, נאָר ניט אויף די זעלבע דימענסיעס וואָס מיר, אָדער מיט אויפֿמערק צו די זעלבע פּרטים וואָס מיר האַלטן פֿאַר וויכטיק.) דערצו נאָך זײַנען אונדזערע פּאָליטישע באַשלוסן לאַוו־דווקא די זעלבע, וואָס דער אייבערשטער וואָלט געמאַכט.
מ1: אַ גאַנצע חד־גדיא. אפֿשר איז פּשוטער צו שטימען אָן צו טראַכטן אין גאָט?
מ2: קען זײַן. נאָר אַזוי ווי אַ גאָט וואָס ס´גייט אים ניט אָן פֿאַר וועמען מע שטימט וואָלט געווען אַ קאַלטער מלאך, וואָלט אויך געווען אַן אָפּגעפֿרעמדטער ערלעכער ייִד (אָדער, צום ווייניקסטנס, אַ שטאַרק סתּירותדיקער) וואָס וואָלט ניט אַרײַנגענומען דעם כּבֿיכול אין זײַנע פּאָליטישע באַטראַכטונגען.
מ1: איז פֿאַר וועמען וויל דער אייבערשטער כ´זאָל שטימען?
מ2: [דעם ענטפֿער האַלט מען בסוד כּדי אויפֿצוהיטן די נייטראַלקייט פֿון בלאָג.]

יום שבת, אוקטובר 02, 2004

בלאָג מבֿשׂר, מבֿשׂר ואומר

חבֿרים מײַנע ווילן פֿאָרן אין וו"בורג אָדער ב"פּ צו פּראַווען תּיקון־ליל־הושענה רבה מיט די חסידים. אין וועלכע שולן איז לעבעדיק?

אַה, און דרך־אַגבֿ: אַ גוט קוויטל און אַ גוט־מועד.

און געדענק, אַז „אַ סוכּהלע אַ קליינע“ האָט עס אָנגעשריבן אַ . . . פּאָעט. און קוקט וויפֿל ייִדן זינגען עס יאָר־אײַן יאָר־אויס! איר קענט אויך האָבן אַזאַ פּעולה אַז איר לערנט זיך שרײַבן לידער.

יום חמישי, ספטמבר 23, 2004

תּשובֿה: וווּהין?

תּשובֿה איז אַזאַ מין זאַך וואָס יעדער ווייסט וואָס זי איז, נאָר אַז מע פּרוּווט זי דעפֿינירן ווערט מען פֿאַרפּלאָנטערט.
אין פֿלוג זײַנען פֿאַראַן צוויי ריכטונגען פֿון תּשובֿה: דער פֿון וואַנען און דער וווּהין. דאָס ערשטע איז פֿאַרגלײַכיק גרינג צו פֿאַרשטיין. מע וויל זיך מאַכן אַ חשבון־הנפֿש אין פּשוטן זין, אויסוואָרצלען די אַלע שלעכטע רגילותן און די זאַכן וואָס מע שעמט זיך דערמיט. מע וויל מאַכן אַ תּיקון־מידות. עס טוט זיך ניט אַזוי גרינג ווי עס רעדט זיך, אַוודאי, נאָר מע ווייסט כאָטש מיט וואָס מ´איז זיך משתּדל.
דער צווייטער טייל פֿון תּשובֿה, דאָס אומקערן זיך צו גאָט, איז אַ סך שווערער צו פֿאַרשטיין – פּשוט דערפֿאַר, וואָס נאָכצומאַכן גאָט („מה הוא . . . אַף אַתּה“) איז ניט אַלע מאָל אויסגעהאַלטן אויף אַן אופֿן וואָס מע קען פּראַקטיש אַדורכפֿירן. פֿאַר וואָס? דער כּבֿיכול האָט אַ סך גוטע, ניין, פּערפֿעקטע מידות, אָבער ניט אַלע שטימען איינע מיט דער צווייטער. גאָר להיפּוך – טייל זײַנען זיך אָפֿט מאָל סותר. למשל, וואָס דאַרף מען געבן די בכורה: דרכּי שלום אָדער אָנפּשרהדיקע אידעאַלן? מע קען צוקומען צו סייעתּא דשמיא, נאָר דאָס איז נאָר אַן אופֿן ווײַטער אָפּצורוקן דעם סוף־באַשלוס. כ´האָב קיין מאָל ניט פֿאַרשטאַנען ווי מע . „פֿאַרבינדט זיך“ צום אייבערשטן דורך אַזאַ מין קונץ. עס האָט זיך מיר אַלע מאָל געדאַכט, אַז „בס"ד“ איז אַן אופֿן זיך אַרויסצודרייען פֿון אַזוינע האַרבע שאלות ווי, למשל, צי דעם אייבערשטן איז ליבער דער צי יענער הלכהשער אידעאַל.
אַז מע וויל טאָן תּשובֿה, זיך אומקערן צום אייבערשטן, דאַרף מען זיך דערפֿאַר אַ פֿרעג טאָן: וווּהין, אין וועלכער ריכטונג, וויל איך זיך אומקערן? וואָס פֿאַר אַ וויזיע האָב איך פֿון תּשובֿה? ניטאָ קיין איינציקער מאָדעל וואָס קען אַרײַננעמען אַלע אויסמאָלונגען פֿון תּשובֿה. דער וויל לערנען תּורה זעכצן שעה אַ טאָג; דער וויל טאָן מעשׂים־טובֿים; דער וויל פֿאַרפֿעסטיקן שלום־בית און גוט שפּײַזן זײַנע בני־בית; דער וויל, ווידער, זיך מער באַמיִען צונויפֿצופּאָרן תּורה און חכמה.
לפֿי עניות דעתּי איז טייל פֿון תּשובֿה דווקא דער עצם אָפּטײַטש פֿון תּשובֿה. וווּהין וויל מען גיין, און פֿאַר וואָס? ס´איז ניט גענוג אָפּצוקאָפּירן דעם מאָדעל פֿון דער קהילה וווּ מע וווינט, ווײַל עס קען זײַן אַז ס´איז טעותדיק. למשל, די חרדישע קהילה איז ניט פּערפֿעקט, און די ליבעראַלערע קהילה (וווּ איך וווין) אויך ניט.
מע וויל מתקן זײַן די אייגענע מידות כּדי צו זען מיט קלאָרע אויגן וואָס פֿאַר אַ תּשובֿה מע זאָל טאָן, וווּהין מע זאָל זיך קערן און – מיט וואָס פֿאַר אַ כּוונות. שטייט דערפֿאַר אין פּסוק: קחו עמכם דבֿרים – מיטנעמען זאָלט איר די מחבֿשות וואָס איר האָט שוין צוגעגרייט פֿון פֿריִער, און די־אָ וועלן אײַך העלפֿן „נשלמה פֿרים שׂפֿתינו“, וואָס איז טײַטש (לויט אַלטע כּתבֿ־ידן) „זאָלן צײַטיק ווערן די פֿרוכט פֿון אונדזערע ליפּן“, די אָרנטלעכע אויסדרוק פֿון אינעווייניקסטע פֿאַרלאַנגען.

יום שלישי, ספטמבר 21, 2004

אַ פֿאָלק איז אַ בינטל מענטשן (ליד)

אַ פֿאָלק איז אַ בינטל מענטשן
אַ מענטש איז אַ געזעמל פֿעלקער
אַ בין פֿליט געניט אַ שלשלת
צווישן די בלומען אין אַלקער.

יעדע רגע איז אַ סצענע
און האַרצקלאַפּעניש אַ ניגון
בוררים העט זינט מתּן־תּורה
צווישן משוגעת און שיגעון –

אַזאַ מין שבתדיקער נוסח
וואָס מע זאָל צו דער וועלט שיין צופּאַסן.
דער מענטש איז אַ מיינונג באַלעבט.
מע קערט קדמא־אזלאדיק די גאַסן.

יום רביעי, ספטמבר 15, 2004

אַ תּחינה

ערבֿ ראָש־השנה

אַלמעכטיקער פֿאָטער, איך ווייס ניט ווי איך האָב די חוצפּה צו שטיין פֿאַר דיר דרײַ מאָל אַ טאָג, נאָר אויף דעם איז שוין אַ תּירוץ – כ´בין צו דעם שוין צוגעוווינט. נאָר אַז מע האָט בדעה צוצוגיין מיט דיר מיט כּוונה, מע זאָל געמישפּט ווערן צום גוטן, און אין איין צײַט איז מען פֿון מיט זינד ווי אַ מילגרוים מיט קערנדלעך . . . דאָס איז אַ פּײַנלעכע סתּירה.

ווי קען איך בעטן פֿאַר זיך אַליין, פֿאַר דער משפּחה, ווען איך לעב דאָך אויך אין אַ קהילה, אַ שטאָט, אַ לאַנד, אַן אָנגעווייטיקטער וועלט? און ווי אַזוי, צוריקגערעדט, קען איך בעטן בײַם קיניג איבער דער גאַנצער וועלט אָן צו דערמאָנען זיך אין מקדש מעט וווּ כ´ברענג יעדן טאָג קרבנות?

פֿאַרלאָז איך זיך אויף דיר, גאָטעניו, צונויפֿצוברענגען די אַלע דימענסיעס פֿון לעבן. כ´וועל זיך פּרוּוון פֿאַררייניקן אין יעדן פֿון זיי. כ´שטיי פֿאַר דיר ניט נאָר ווי אַ יחיד, אַ צעבראָכן און פֿאַרבענקט האַרץ, נאָר ווי אַ טאַטע, אַ מאַן, אַ זון, אַ בעל־הבית, אַ ייִד, אַ ניו־יאָרקער, אַן אַמעריקאַנער, און אַ מענטש.

פֿאַר יעדן פֿון זיי איז דאָ אַ ריכטיקער וועג און אַ טעותדיקער וועג. לאָז מיך דערשפּירן ווי אַזוי זיך צו פֿירן, כ´זאָל געפֿינען דעם גאָלדענעם וועג וואָס גייט אַדורך די אַלע מדרגות צו שלמות צו.

גיב אונזער משפּחה פּרנסה בשפֿע, און כאָטש אַ קליין געלעגנהייט צו זײַן אַ טייל פֿון יסוד פֿון דײַן לשון־ואומה. לאָמיר זיך אויסלערנען ווי אַזוי צו זײַן אַ גוטער טאַטע.

זײַ מזכּה דײַן פֿאָלק ישׂראל און מדינת־ישׂראל מיט שלום און שׂכל, פֿאַרשטאַנד און פֿאַרשידן־מיניקייט. שיץ אַלע דײַנע פֿעלקער אין אַלע עקן וועלט, ווי עס שטייט געשריבן אין דײַן תּורה: צו אַלץ ביסטו גוט, און דערבאַרעמסט זיך אויף אַלע דײַנע באַשעפֿענישן.

און אויך אויף מיר, מײַן פֿרוי, און מײַן טאָכטער זאָלסט זיך אַזוי דערבאַרעמען אינעם יום־טובֿ פֿון זכרונות און שׂימחה. אָמן.

יום שני, ספטמבר 13, 2004

אַן אויסגעשטרעקטע האַנט: פֿרומע און וועלטלעכע פֿאַראייניקט אײַך!

פֿאַר וואָס שרײַבן די גאָר פֿרומע וועגן אונדז ייִדישיסטן?
צו מײַנע ייִדישע און אידישע ברידער: ווען מ´גייט שאַפֿן נײַע ייִשובֿים, לאָמיר וויסן אונדזער אויפֿגאַבע
אַן עסיי פֿון י. שימאַנאָוויטש אין „דער בליק“

מײַן בלאָג־חבֿר יוקער האָט מיר לעצטנס צוגעשיקט אַן אַרטיקל וואָס איז אַרויס אין יולי־אויגוסט־נומער פֿון חרדישן זשורנאַל „דער בליק“. ס´איז מאָדנע, באַלערנדיק, צוזאָגנדיק, און אַ קאַפּעטשקע רירנדיק, אַלע מיט אַ מאָל. לאָמיר אָננעמען אַז ניט יעדער האָט די געלעגנהייט אויפֿצומישן אַן עקזעמפּלאַר „דער בליק“ (כ´ווייס אַז כ´האָב עס קיין מאָל ניט געלייענט, כאָטש אַוודאי געהערט דערפֿון). וועגן וואָס גייט די רייד?

דער מחבר הייבט אָן מיט דער טענה, אַז גאָר פֿרומע ייִדן זאָגן (און שרײַבן) "איד", "אידיש", בשעת מיר ייִדיש־רעדערס פֿון אַפּיקורסישן סאָרט שרײַבן און זאָגן „ייִד,“ „ייִדיש.“ ערשטנס איז דאָס לפֿי עניות דעתּי נאַרישקייט. אויב עס זײַנען בכלל פֿאַראַן ייִדישע ייִדן וואָס זאָגן באמת „איד“ (אָן קיין יוד?), איז נאָר דערפֿאַר, וואָס ס´האָט אויף זיי היפּש משפּיע געווען דאָס שרײַב־לשון אויף דער חרדישער גאַס. אויף וויפֿל איך ווייס, און כ´בין ניט קיין לינגוויסט, זאָגן געבוירענער ייִדיש־רעדערס „ייִד“. (שרײַבן שרײַבט מען אַנדערש. געזונטערהייט!)

דערנאָך גייט ער איבער אויף גאָר אַ מאָדנעם גאַנג. ערשטנס פּרוּווט ער אָפּמאָלן ייִדישיסטן לויט זײַנע אייגענע פֿאָראורטלען, און שרײַבט אַז מיר זײַנען „ייִדן וואָס האָבן ל"ע אָפּגעלאָזט תּורה ומיצוות און זייער ייִדישקייט באַשטייט נאָר פֿון דעם ´אַז זיי רעדן ייִדיש´.“

ראשית־חכמה קען איך זאָגן, אַז כ´האָב גאָר ניט אָפּגעלאָזט תּורה־ומיצוות – פֿאַרקערט, זיי ציִען מיך אַלץ מער און מער. (אײַ, וואָס מײַן דרך און השקפֿה איז ניט דער זעלבער וואָס זײַנס? וועט די וועלט ניט אונטערגיין דערפֿון.) און צווייטנס, זײַנען דאָ אַ שלל מיט פֿרומע ייִדן וואָס באַצייכענען זיך שטאָלצערהייט ווי „ייִדישיסטן.“ ס´איז בדרך־כּלל אַ בילבול, אָדער סתּם עם־הארצות, צו זאָגן אַז ייִדישקייט, פֿאַר אַ ייִדישיסט, באַשטייט נאָר אין זײַן רעדן ייִדיש. ייִדישיזם קען מען דעפֿינירן אַנדערש לויט דער שיטה און דער תּקופֿה, נאָר על־רגל־אַחת גייט עס אין דעם, וואָס מע שאַצט אָפּ ייִדיש ווי אַ מיטל צו באַרײַכערן, פֿאַרטיידיקן, און פֿונאַנדערבויען ייִדישיקייט. ס´איז אַ פֿאַרשידן־מיניקע אידעאָלאָגיע וואָס איז שווער אַראָפּצורײַסן מיט אינטעלעקטועלער אָרנטלעכקייט, ווײַל דערמיט וואָלט מען געמוזט במילא אויך פּסלען נתן בירנבוים, הרבֿ סאָלאָווייטשיק, די סאַטמער טייטלבוימס, און דער ליובאַוויטשער רבי אין איינעם.

כ´פֿאַרשטיי קיין מאָל ניט, פֿאַר וואָס טייל גאָר פֿרומע שרײַבערס חשקן זיך צו שיטן פּעך און שוועבל אויפֿן וועלטלעכן ייִדישיזם, אויב מיר גייען כּלומרשט אונטער. אפֿשר דאַרף מען האָבן אַ שׂונא . . .

נו, ווײַטער. ווײַטער גייט דער אמתער חידוש. דאַכט זיך, אַז דער שימאַנאָוויטש האָט צוטריט צו, אָדער פּאָסמאַקעוועט זיך אַליין מיט, די מעלדונגען און אַקטיוויטעטן פֿון אַן אָרגאַניזאַציע וואָס כ´בין אין איר גאָר אַרײַנגעטאָן, יוגנטרוף יוגנט פֿאַר ייִדיש. ער איז פּורש־בשמו דווקא איינעם פֿון אונדזערע נײַסטע און (כ´זאָג דאָס גאָר אָן פּנייות, ווײַל ס´איז מײַנס אַ געדאַנק!) הצלחהדיקסטע פּראָגראַמען – דער ייִדיש־קהילה־פֿאָנד, וואָס באַוויליקט סטיפּענדיעס פֿאַר די, וואָס ווילן זיך באַזעצן זיך לעבן אַנדערע ייִדיש־רעדערס. (ער אַטאַקירט אויך, אַגבֿ־אורחא, אונדזערע „ייִדיש־סבֿיבֿות“, קליינע גרופּעס ייִדיש־רעדערס וואָס קומען זיך צונויף צו בויען ייִדיש־רעדנדיקע ציבורס. און ער פּרוּווט אויך אַראָפּרײַסן די ייִדיש־וואָך, כאָטש דאָס איינציקע וואָס ס´פֿאַלט אים אײַן צו זאָגן איז דאָס, וואָס מענער און פֿרויען באַטייליקן זיך גלײַך אין דער זעלבער זומער־קאָלאָניע. וואָס דאַרפֿט איר מער? הערט, אונדזערס איז ניט קיין חרדישער קעמפּ, דאַרף מען ניט דערוואַרטן פֿון אונדז קיין חרדישע מחיצה צווישן די מינים!)

און ער לאָזט ארויס, דער מחבר, אַ קול־קורא אויפֿן אַדרעס פֿון מיר, די וועלטלעכע ייִדישיסטן:

"עס איז אַ שאָד אײַער אַרבעט. עס איז אַ שאָד דאָס געלט פֿון דעם ´ייִדיש־קהילה־פֿאָנד´ וואָס קומט פֿון אַ בײַשטײַער פֿון אַ געוויסער פֿונדאַציע. [ווײַטער רעכנט ער אויס, מיט שפּאָט און ביטול, די טרויערדיקע פֿאַקטן וועגן דעם באַרג־אַראָפּ פֿון דער וועלטלעכער ייִדישער קולטור.] . . .

„איצט ווען איר טוט אין שאַפֿן [כּך] אייגענע סבֿיבֿות, איז אַ פּאַסיקע און נאָך אַ זעלטענע געלעגנהייט זיך צו אַריבערפֿירן אין אַ נײַעם לעבנסגאַנג, ס´דאַרף אַרײַנגענומען ווערן אין די התחייבֿותן פֿון יעדן אַהינציִער עפּעס נײַ פֿון אַמאָליקן ייִדישן לעבן [. . .] צום אור־אַלטן ייִדישן מסורה, וווּ מ´וועט פֿילן אַ נײַעם גליקלעכן לעבן פֿון זיך אַליין און פֿון די ´אידיש´ נחת וואָס וועט נאָכקומען.

„איר וועט זען, אַז אמתע ייִדישקייט איז לחלוטין ניט דאָס ווי אַזוי איר האָט געלייענט אין די אַלטע ´ייִדישע ביכער´ [. . .] קומט און באַקענט זיך מיטן לעבן פֿון אידישע אידן, זעט וויפֿל געשמאַקקייט, רײַכקייט, גוטסקייט, זיסקייט און צו דעם ´אויסדויעריקייט´ טוט עס פֿאַרמאָגן.

„אַדרבא שאַפֿט אידישע – זאָל עס געשריבן ווערן ייִדישע – סבֿיבֿות, וווּ אײַער נאָמען, אײַער ווערק, אײַער חשיבֿות וועט תּמיד געטראָגן ווערן מיט ווירדע צווישן אײַערע דורות און דורי דורות. אידישע ברידער וועלן עס אײַך העלפֿן דורכפֿירן. צענדליקער טויזנטער פֿון אַנגלאָ־אידישע היימען זענען שוין נאָכגעקומען זייער איבערצײַגונג צו ווערן פֿולשטענדיקע שומרי־תּורה־ומיצוות. איצט איז די צײַט פֿאַר די „ייִדיש־אידישע“. איר וועט מאַכן היסטאָריע, די אייביק אידישע געשיכטע וועט אײַך אויף אייביק מיט חשיבֿות געדענקען.

„הערט אונדזער רוף. זעט אונדזער אויסגעשטרעקטע האַנט צו אײַך. לאָמיר זיך צוריק צוזאַמקומען. ווערט אַ פֿולבלוטיקער גליד פֿון אידישן פֿאָלק וואָס איז ממשיך דעם עלטסטן ירושה פֿון איבער דרײַ טויזנט יאָר צוריק ווען מיר אַלע זענען געשטאַנען בײַם באַרג סיני און געוואָרן אויסגעקליבן אַלס עם ה´. אַ ברודער קען אַלע מאָל צוריקקומען! מיר אַלע וואַרטן אויף אײַך!“

עד כּען דער בליק.

איז מײַן ערטשער אָפּרוף: או־וואַ! לאָמיר זיך אָפּווישן דעם שטערן.

נאָר ווייסט איר וואָס? איך בין מסכּים. מסכּים אַז מיר וועלטלעכע ייִדישיסטן האָבן אַ סך וואָס צו לערנען זיך בײַ די גאָר פֿרומע. מסכּים אַז מיר קענען אַלע, ערבֿ ראָש־השנה, מאַכן אַגודה אַחת, איין פֿאַרבאַנד צו שטאַרקן די ייִדישקייט וואָס מיר (אַלע „מיר,“ סײַ חרדיש סײַ וועלטלעך) האָבן בשותּפֿות: אַ ייִדישקייט וואָס ווערט פֿאַרשטאַרקט און באַרײַכערט דורך ייִדיש־לשון. מיר וואָלטן גערן געקומען אויף אײַערע שׂימחות, זיך צוגעהערט צו אײַערע דרשות, געשטאַנען שעהען לאַנג בײַ אײַערע טישן און געטאַנצט אויף אײַערע פּורימס. מיר ווילן ממש צונויפֿקומען מיט אײַך ווי איין עם־אַשכּנז, איין ייִדיש פֿאָלק תּרתּי־משמע. תּורה־לערנען, תּורה־ומיצוות איז אַן אינטערגראַלער טייל פֿון אונדזער פֿעלקערשאַפֿט, און מיר פֿאַרשטייען און שאַצן דאָס אָפּ.

נאָר איר קענט זיך אויך עפּעס לערנען בײַ אונדז. מיר פֿאַרשטייען אַז פֿאַראַן מער ווי איין דרך צו ייִדישקייט. מע מעג אַפֿילו היטן מיצוות אויף מער ווי איין (חרדישן/חסידישן) אופֿן! מיר ווייסן אַז שבֿעים פּנים לתּורה נעמט אויך אַרײַן דעם פֿאָלקס אופֿן אויסדריקן זיך, אַז דער תּוכן פֿון געדאַנק איז פּונקט אַזוי וויכטיק ווי די התמדה און אײַנגעשפּאַרטקייט מיט וואָס מע זאָגט אים. תּפֿילה זיכער, פֿרומקייט זיכער (כאָטש איך וויל קיינעם ניט צווינגען), נאָר לשון, ליטעראַטור, קולטור אויך. שׂכל און האַרץ צוזאַמען. פֿאַר וואָס מוז מען עפּעס אַוועקמאַכן פֿון דער האַנט גרויסע טיילן פֿון דער ייִדישער געשיכטע? איך שאַץ אָפּ סײַ ר´ עקיבֿא אייגער, סײַ ל. שאַפּיראָ – סײַ אַבֿרהם רייזן, סײַ דעם „בעקבֿות היראה.“ איז דאָס אַזאַ גרויסע סתּירה?

מיר דאַכט זיך, אַז ניין. איז לאָמיר זיך אַלע, ייִדישיסטן און אידישיסטן, מתחייבֿ זײַן אין נײַעם יאָר צו אָנערקענען איינער דעם צווייטן אויף דאָס נײַ, ניט דורך ביטול אָדער מיסיאָנערשאַפֿט נאָר דורך קעגנזײַטיקן דרך־ארץ און פֿאַרשטאַנד. נאָר לאָמיר ביידע אויך קאָנקורירן זיך, זיך ראַנגלען און מתווכּח זײַן איבערן תּוכן פֿון דער ייִדישער קולטור. לאָמיר זיך ניט שעמען מודה צו זײַן אַז אונדזער צד איז אויך ווערט, כאָטש איר וועט ניט ווערן וועלטלעך און מיר וועלן ניט ווערן חרדיש. ניט געפֿערלעך! אלו ואלו.